хөлөнбуйрт 200 өрх дагуулж орж ирсэн

Read More

“Монголын нууц товчоо”-н дээрх нэрнүүд

Хүмүүст хэрэг болох болов уу гэж бодоод пост хийлээ. Энэ Тамир гэдэг залуу их хөдөлмөр гаргаж Монголын Нууц Товчоонд гардаг бүх нэрсийг түүж бичсэн байна.

Хүүхэддээ өгч болох Монгол нэрс

Монголчууд хүүхэддээ Төвд нэрнүүд их өгдөг болчихсон санагдаад байгаа уг нь жинхэнэ Монгол нэрээ өгвөл хэрэгтэй л байх. Тэгээд санаа авах үүднээс “Монголын нууц товчоо”-н дээрх эр, эм, хаан, хатан зарц боолгүй бүх нэрнүүд жагсаахыг оролдлоо. Магадгүй миний анзаараагүй орхигдуулсан нэр байвал хэлж тус болоорой.

Эмэгтэй нэрс

I Бүлэг

1.Гуамарал
2.Монголжин-Гуа /Боржигидай мэргэний гэргий/
3.Борогчин-Гуа /Торголжин баяны гэргий/
4.Алунгуа /Добу мэргэний гэргий/
5.Баргужин-Гуа /Алунгуагийн эх/
6.Намулун /Хачи-Хүлүгийн гэргий/
7.Өэлүн-Үжин /Есүхэйн гэргий/
8.Сочигэл /Есүхэйн гэргий/
9.Тэмүлэн /Есүхэйн охин/
10.Цотан /Дэй-Сэцэний гэргий/
11.Бөртэ /Тэмүжингийн гэргий/

II Бүлэг

12.Орбай /Амбагай хааны гэргий/
13.Сохатай /Амбагай хааны гэргий/
14.Хадаан /Сорхоншарын охин/
15.Хуагчин /Өэлүн-Үжиний зарц эмгэн/

IV Бүлэг

16.Эбэхэй /Сача-Бэхийн гэргий/
17.Хорижин /Сача-Бэхийн гэргий/
18.Хуурчин /Сача-Бэхийн гэргий/

V Бүлэг

19.Есүгэн /Чингис хааны гэргий, татар иргэн/
20.Есүй /Чингис хааны гэргий, татар иргэн/
21.Хутугтай /Тогтоагийн охин/
22.Чаалун /Тогтоагийн охин/
23.Чаурбэх /Тоорил ханы охин/
24.Хожинбэх /Чингисийн хатан/
25.Алахчит /Ихчирэнгийн гэргий/

VI Бүлэг

26.Ужаур-Үжин /Тогтаогийн охин/

VII Бүлэг

27.Ибага /Жаха-Хамбугийн охин/
28.Сорхагтан /Жаха-Хамбугийн охин/
29.Гүрбэсү /Таян хааны эх/
30.Хулан /Дайр-Үсүний охин/

VIII Бүлэг

31.Тухай /Худугийн гэргий/
32.Дөргэнэ /Худугийн гэргий/

IX Бүлэг
X Бүлэг

33.Алалтун /Идүүдийн охин/
34.Чэчэйхэн /Чингисийн охин/
35.Олуйхан /Зүчийн охин/
36.Алагабэх /Чингисийн охин/

Эрэгтэй нэрс

I Бүлэг

1.Бөртэчино
2Батцагаан /Бөртэчино Гуамаралын хүү/
3.Тамача /Батцагаанны хүү/
4.Хоричар /Тамачагийн хүү/
5.Уужимбуурал /Хоричар мэргэний хүү/
6.Саль-Хачау /Уужимбууралын хүү/
7.Ихнүдэн /Саль-Хачаугийн хүү/
8.Шинэсочи /Ихнүдэний хүү/
9.Харчу /Шинэсочийн хүү/
10.Боржигидай /Харчугийн хүү/
11.Торголжин /Боржигидай мэргэний хүү/
12Боролдайсуялби /Торголжин баяны зарц/
13.Добу /Торголжин баяны хүү/
14.Дува /Торголжин баяны хүү/
15.Хорилардай /Алунгуагийн эцэг/
16.Шинч /Бурхан халдуны эзэн бурхан босгосон Урианхай хүн/
17.Бүгүнүтэй /Добу мэрэгний хүү/
18.Бэлгүнүтэй /Добу мэрэгний хүү/
19.Буха /Алунгуагийн хүү/
20.Бухату /Алунгуагийн хүү/
21.Бодончар /Алунгуагийн хүү/
22.Хабич /Бодончарын хүү/
23.Жажирадай /Бодончарын хүү/
24.Жаурьдай /Бодончарын хүү/
25.Тугудай /Жажирадайн хүү/
26.Бурьбулчиру /Тугудайн хүү/
27.Хар-Хадаан /Бурьбулчирун хүү/
28.Жамуха /Хар-Хадааны хүү/
29.Баарьдай /Бодончарын хүү/
30.Зүтгэлбөх /Баарьдайн хүү/
31.Мэнэн /Хабич баатрын хүү/
32.Хачи-Хүлүг /Мэнэн тудуны хүү/
33.Хачин /Мэнэн тудуны хүү/
34.Хачиу /Мэнэн тудуны хүү/
35.Хачула /Мэнэн тудуны хүү/
36.Харалдай /Мэнэн тудуны хүү/
37.Хачиун /Мэнэн тудуны хүү/
38.Начинбаатар /Мэнэн тудуны хүү/
39.Хайду /Хачи-Хүлүгийн хүү/
40.Ноёгидай /Хачины хүү/
41.Баруладай /Хачиугийн хүү/
42.Барула /Хачулагийн хүү/
43.Адархидай /Хачиуны хүү/
44.Уруудай /Начинбаатарын хүү/
45.Мангудай /Начинбаатарын хүү/
46.Шижуудай /Начинбаатарын хүү/
47.Доголдай /Начинбаатарын хүү/
48.Байшинхор /Хайдугийн хүү/
49.Чирхай /Хайдугийн хүү/
50.Чаужин /Хайдугийн хүү/
51.Тунбинай /Байшинхорын хүү/
52.Сэнгүн /Чирхайгийн хүү/
53.Бэсүдэй /Чирхайгийн хүү/
54.Оронар /Чаужингийн хүү/
55.Хонхотан /Чаужингийн хүү/
56.Арулад /Чаужингийн хүү/
57.Сөнид /Чаужингийн хүү/
58.Хабтурхас /Чаужингийн хүү/
59.Хэнигис /Чаужингийн хүү/
60.Хабул /Тунбинай сэцэний хүү/
61.Сэмсэчүлэ /Тунбинай сэцэний хүү/
62.Бүлтэчү / Сэмсэчүлийн хүү/
63.Охинбархаг /Хабулын хүү/
64.Бартанбаатар /Хабулын хүү/
65.Хутугту /Хабулын хүү/
66.Хутула /Хабулын хүү/
67.Хулан /Хабулын хүү/
68.Хадаан /Хабулын хүү/
69.Торойн отчигон /Хабулын хүү/
70.Хутугту /Охинбархагийн хүү/
71.Сэчэ-Бэхи /Хутугту Жүрхигийн хүү/
72.Тайчу /Хутугту Жүрхигийн хүү/
73.Мэнгитү /Бартанбаатарын хүү/
74.Нэгүүн /Бартанбаатарын хүү/
75.Есүхэй /Бартанбаатарын хүү/
76.Даридай /Бартанбаатарын хүү/
77.Бүри-Бөхө /Хутугтугийн хүү/
78.Зочи /Хутулагийн хүү/
79.Хирмау /Хутулагийн хүү/
80.Алтан /Хутулагийн хүү/
81.Их-Чэрэн /Хулан баатарын хүү/
82.Бадай /Их Чэрэнгийн зарц/
83.Кишлиг /Их Чэрэнгийн зарц/
84.Амбагай /Сэнгүний хүү/
85.Балхачи /Бэсүд овогийн элч/
86.Чилэдү /Өэлүн-Үжингийн нөхөр болох гэж байсан Мэргэдийн их элч/
87.Чилэгэрбөх /Чилэдүгийн дүү/
88.Хотонбараг /Татар иргэн/
89.Жалибуха /Татар иргэн/
90.Тэмүжин-Үгэ /Татар иргэн/
91.Хорибуха /Татар иргэн/
92.Тэмүжин /Есүхэйн хүү/
93.Хасар /Есүхэйн хүү/
94.Хачиун /Есүхэйн хүү/
95.Тэмүгэ /Есүхэйн хүү/
96.Бэгтэр /Есүхэйн хүү/
97.Бэлгүтэй /Есүхэйн хүү/
98.Дэй-Сэцэн /Хонгирад иргэн/
99.Чирха /Хонхотаны иргэн/
100.Мэнлиг /Чирха өвгөний хүү/

II Бүлэг

101.Таргудай /Тайчууд иргэн/
102.Хирилтуг /Тайчууд иргэн/
103.Тодойн-Гэрти /Тайчууд иргэн/
104.Сорхоншар /Чингис хааны 9 өрлөгийн нэг/
105.Чинбай /Сорхоншарын хүү/
106.Чулуун /Сорхоншарын хүү/
107.Боорчи /Чингис хааны 9 өрлөгийн нэг/
108.Наху /Боорчийн эцэг/
109.Тоорил буюу Ван хан /Есүхэйн анд/
110.Жарчиудай /Урианхай өвгөн/
111.Зэлмэ /Чингис хааны 9 өрлөгийн нэг/
112.Тогтоа /Чилэдүгийн ах Мэргидийн цэрэг/
113.Дайр-Үсүн /Мэргидийн цэрэг/
114.Хаатай Дармала /Мэргидийн цэрэг/

III Бүлэг

115.Жахахамбу /Тоорилын анд/
116.Хүчү /Өэлүн эхэд бэлэг болгосон Мэргид хүү, Чингис хааны 1000ны ноён/
117.Хөхөчү /Өэлүн эхэд бэлэг болгосон Тайчууд хүү, Чингис хааны 1000ны ноён/
118.Хачиун /Жалайр иргэн/
119.Хархай /Жалайр иргэн, Хасарын туслах /
120.Харалдай /Жалайр иргэн, Чингис хааны агтчин/
121.Үнгүр /Мөнхөт хианы хүү, /Чингис хааны 1000ны ноён/
122.Хадаан /Дархад иргэн/
123.Далдурхан /Дархад иргэн/
124.Хубилай /Барулас иргэн, Хасарын туслах/
125.Худус /Барулас иргэн/
126.Жатай, /Мангуд иргэн/
127.Доголху /Мангуд иргэн, Чингис хааны чэрби түшмэл/
128.Үгэлэн /Боорчийн лүү/
129.Чаурхан /Зэлмийн дүү, Чингис хааны эдээлэгч/
130.Сүбээдэй /Зэлмийн дүү/
131.Дэгэй /Бэсүд иргэн, /Чингис хааны 1000ны ноён/
132.Хүчүгүр /Бэсүд иргэн/
133.Чилэгүтэн-Тахи /Сүлдүс иргэн/
134.Тайчиудай /Сүлдүс иргэн/
135.Сэцэ-Домог /Жалайр иргэн/
136.Архай Хасар /Жалайр иргэн, Чингис хааны эдээлэгч/
137.Сүйхэтү /Хонхотан иргэн/
138.Жэгэй /Сүхэгэн иргэн/
139.Сүхэхэй-Жаун /Жэгэйн хүү/
140.Нэүдэйн Цагаан
141.Хангиадай /Олхунод иргэн/
142.Сэчиүр /Горлос иргэн/
143.Мөчи /Дүрвэд иргэн/
144.Буту /Ихирэс иргэн/
145.Жунсо /Ноёхон иргэн/
146.Зургаан /Оронар иргэн/
147.Сохо-Сэцэн /Барулас иргэн/
148.Харачар /Сохо-Сэцэнгийн хүү/
149.Хорчи-Усун /Баарин иргэн/
150.Хөхөчөс /Баарин иргэн/
151.Мэнэн /Баарин иргэн/
152.Хорчи /Бодончарын барьж авсан эмээс гарсан хүү, Чингис хааны 1000ны ноён/
153.Хунан /Чингис хааны 1000ны ноён/
154.Даридай
155.Мулхалху /Жадаран иргэн, Чингис хааны адуучин/
156.Сорхату /Охинбархагын хүү/
157.Сача-Бэхи /Сорхатугийн хүү/
158.Тайчу /Сорхатугийн хүү/
159.Хучар /Нэгүүн тайжийн хүү/
160.Алтан /Хутула хааны хүү/
161.Өнгүр /Чингис хааны тогооч/
162.Дэгэй /Чингис хааны хоньчин/
163.Гүчүгүр /Чингис хааны тэрэгчин/
164.Додай /Гэргий хүүхэд зарц нарыг захирагч/
165.Чилгутай /Хасарын туслах/
166.Хуту /Чингис хааны адуучин/
167.Моричи /Чингис хааны адуучин/
168.Тахар, Тахай /Чингис хааны мэдээлэгч/
169.Сүхэхэй /Чингис хааны мэдээлэгч/

IV Бүлэг

170.Тайчар /Жамухын дүү/
171.Мүлхэ-тотаг /Ихирэс иргэн/
172.Боролдай /Ихирэс иргэн/
173.Жүрчидэй /Урууд иргэн/
174.Хуйлдар /Мангуд иргэн/
175.Жихүр /Чингис хааны тогооч/
176.Бүрибөх /Жүрхин иргэн/
177.Мэгүжин /Татар иргэн/
178.Шихихутуг /Чингис хааны 9 өрлөгийн нэг, Өэлүн эхэд бэлэг болгосон Татар хүү/
179.Тэлэгэтү /Жалайр иргэн/
180.Гүнгуа /Тэлэгэтү баяны хүү/
181.Чулуунхайч /Тэлэгэтү баяны хүү/
182.Зэвгээ /Тэлэгэтү баяны хүү/
183.Мухулай буюу Мухули /Чингис хааны 9 өрлөгийн нэг, Гүнгуан хүү/
184.Буха /Гүнгуан хүү/
185.Түнгэ /Чулуунхайчийн хүү/
186.Хаши /Чулуунхайчийн хүү/
187.Борохул /Чингис хааны 9 өрлөгийн нэг, Өэлүн эхэд бэлэг болгосон Жүрхин хүү/
188.Багу-Чорхи /Хатиган иргэн/
189.Чирхитэй /Салжиуд иргэн/
190.Алчи /Татар иргэн/
191.Жали /Татар иргэн/
192.Түгэ-Маха /Ихирэс иргэн/
193.Тэрхэг /Хонгирад иргэн/
194.Алхуй /Хонгирад иргэн/
195.Чоёг Цагаан /Горлос иргэн/
196.Гүчүд /Найман иргэн/
197.Буйраг /Найман иргэн/
198.Ходун /Тайчууд иргэн/
199.Аучу /Тайчууд иргэн/
200.Хоридай /Горлос иргэн, Чингис хаанд мэдээлэгч/
201.Жаха-Хамбу /Ванханы дүү/
202.Билгэ
203Хутуг /Ойрд иргэн/
204. Зургаадай буюу Зэв /Чингис хааны 9 өрлөгийн нэг/

V Бүлэг

205.Худуудар /Тайчууд иргэн/
206.Чуу мэргэн /Чингис хааны 9 өрлөгийн нэг/
207.Хархирүгэ /Чингис хааны 9 өрлөгийн нэг/
208.Чихарай
209.Жалман
210.Ширээт /Нүцгэн баарин иргэн/
211.Алаг-Наяа /Ширээт өвгөний хүү/
212.Хурчахус /Тоорил хааны хүү/
213.Гүр-Хан
214.Эрххар /Тоорил хааны дүү/
215.Инанча /Найманы хаан/
216.Дахай /Баатар/
217.Сүхэхэй-Жэүн /Баатар/
218.Хурчахус /Хаан/
219.Ажай /Татарын хаан/
220.Элхудур /Тайж/
221.Хулбари /Тайж/
222.Арин /Тайж/
223.Ихчирэн /Татаар иргэн/
224.Төгсбэх /Тогтоагийн хүү/
225.Хуту /Тогтоагийн хүү/
226.Чулуун /Тогтоагийн хүү/
227.Буйраг /Найманы хаан/
228.Еди-Тоблуг /Найманы ноён/
229.Хүгсэү /Найманы баатар/
230.Хүрэн /Убчигдайн баатар/
231.Сэнгүм /Ванханы хүү/
232.Тусах /Сэнгүмийн хүү/
233.Таян /Найманы хан/
234.Бухатай
235.Хиратай
236.Хишилиг /Чингисийн адуучин/
237.Нарийн-гэгээн /Ихчирэнгийн хүү/

VI Бүлэг

238.Хархалзан
239.Чихитай /Агтач/
240.Ядир /Агтач/
241.Хадиги
242.Ачиг-Чирүн /Баатар/
243.Хоришилэмүн /Тайж/
244.Ачиг-Ширүн
245.Жорчидай /Чингис хааны 1000ны ноён, Чингис хааны Уруудын авга/
246.Хуйлдар /Мангуд Сэцэн, Чингис хааны 1000ны ноён/
247.Өгөдэй /Чингис хааны хүү/
248.Жэүн /Чингис хааны элч/
249.Тай-Төмөр /Тоорил хааны дүү/
250.Буха-Төмөр /Тоорил хааны дүү/
251.Гүр-Хан /Тоорил хааны дүү/
252.Хунан /Тайчууд баатар/
253.Бахажи /Тайчууд баатар/
254.Баргужин
255.Буйраг /Гүчүгүдийн хаан/
256.Хубарихури /Чингис хааны элч/
257.Итүргэн /Чингис хааны элч/
258.Огда /Боол/
259.Сүбэхэй /Огданы хүү/
260.Хөхөчү-Хирсаан /Сүбэхэйн хүү/
261.Ехэй-Хонтагар /Хөхөчү-Хирсааны хүү/
262.Хасан /Сартаул иргэн/
263.Егү /Хасарын хүү/
264.Есүнхэй /Хасарын хүү/
265.Туху /Хасарын хүү/
266.Халиудар /Жауридайн иргэн/
267.Чахурхан /Урианхай иргэн/
268.Хадаг /Жүрхин иргэн/

VII Бүлэг

269.Толуй /Чингис хааны хүү/
270.Зүчи /Чингис хааны хүү/
271.Хорисубэчи /Таян ханы дараах их ноён/
272.Хүгсэү /Найманы баатар/
273.Торбиташ /Таян хааны элч/
274.Алахуш-дигитхури /Онгуд иргэн/
275.Ю-Хунан /Онгуд элч/
276.Отчигин /Ноён/
277.Додай /Чингис хааны чэрби түшмэл/
278.Өэлэн /Чингис хааны чэрби түшмэл/
279.Толун /Чингис хааны чэрби түшмэл/
280.Бучаран /Чингис хааны чэрби түшмэл/
281.Сүйхэтү /Чингис хааны чэрби түшмэл, Чингис хааны 1000ны ноён/
282.Худус-Халчинтай
283.Хорчин /Чингис хааны хэвтүүлийн захирагч/
284.Ханхархан /Найманы харуул/
285.Хүчүлүг /Таян ханы хүү/
286.Тататунга /Чингис хааны дээд шүүгч/
287.Дайр-Үсүн /Увас мэргидын тэргүүлэгч/
288.Наяа /Бааридайн ноён/

VIII Бүлэг

289.Гал /Тогтоагийн хүү/
290.Хорчи /Чингис хааны 1000ны ноён/
291.Илугай /Чингис хааны 1000ны ноён/
292.Түгэ /Чингис хааны 1000ны ноён/
293.Толун /Чингис хааны 1000ны ноён/
294.Чүлгэдэй /Чингис хааны 1000ны ноён/
295.Хоргасун /Чингис хааны 1000ны ноён/
296.Усун /Чингис хааны 1000ны ноён/
297.Шилүгэн /Чингис хааны 1000ны ноён/
298.Жидай /Чингис хааны 1000ны ноён/
299.Цагаангуа /Чингис хааны 1000ны ноён/
300.Алаг /Чингис хааны 1000ны ноён/
301.Булуган /Чингис хааны 1000ны ноён/
302.Харачар /Чингис хааны 1000ны ноён/
303.Хөхөчос /Чингис хааны 1000ны ноён/
304.Хүчхүр /Чингис хааны 1000ны ноён/
305.Бала /Чингис хааны 1000ны ноён/
306.Оронартай /Чингис хааны 1000ны ноён/
307.Дайр /Чингис хааны 1000ны ноён/
308.Мүгэ /Чингис хааны 1000ны ноён/
309.Бужир /Чингис хааны 1000ны ноён/
310.Мүнтүүр /Чингис хааны 1000ны ноён/
311.Долоодой /Чингис хааны 1000ны ноён/
312.Бөгэн /Чингис хааны 1000ны ноён/
313.Худус /Чингис хааны 1000ны ноён/
314.Марал /Чингис хааны 1000ны ноён/
315.Жибгэ /Чингис хааны 1000ны ноён/
316.Юрүхан /Чингис хааны 1000ны ноён/
317.Хөхө /Чингис хааны 1000ны ноён/
318.Удутай /Чингис хааны 1000ны ноён/
319.Бала-Чэрби /Чингис хааны 1000ны ноён/
320.Хэтэ /Чингис хааны 1000ны ноён/
321.Мөнх /Чингис хааны 1000ны ноён/
322.Халжа /Чингис хааны 1000ны ноён/
323.Хурчахус /Чингис хааны 1000ны ноён/
324.Хонгиран /Чингис хааны 1000ны ноён/
325.Тогоонтөмөр /Чингис хааны 1000ны ноён/
326.Мэгэтү /Чингис хааны 1000ны ноён/
327.Мороха /Чингис хааны 1000ны ноён/
328.Дорибөхө /Чингис хааны 1000ны ноён/
329.Идухадай /Чингис хааны 1000ны ноён/
330.Ширахул /Чингис хааны 1000ны ноён/
331.Даун /Чингис хааны 1000ны ноён/
332.Дамача /Чингис хааны 1000ны ноён/
333.Хауран /Чингис хааны 1000ны ноён/
334.Тодсаха /Чингис хааны 1000ны ноён/
335Тунхуйдай /Чингис хааны 1000ны ноён/
336.Тобуха /Чингис хааны 1000ны ноён/
337.Ажинай /Чингис хааны 1000ны ноён/
338.Түйдхэр /Чингис хааны 1000ны ноён/
339.Сачуур /Чингис хааны 1000ны ноён/
340.Жидэр /Чингис хааны 1000ны ноён/
341.Олар /Чингис хааны 1000ны ноён/
342.Хингиадай /Чингис хааны 1000ны ноён/
343.Ашиг/Чингис хааны 1000ны ноён/
344.Хадай /Чингис хааны 1000ны ноён/
345.Чигу /Чингис хааны 1000ны ноён/
346.Буту /Чингис хааны 2000ны ноён/

IX Бүлэг

347.Гэнигэдэй
348.Наринтоорил /Цагаангуагийн хүү/
349.Гүчүгүр /Чингис хааны дархан, Чингис хааны 1000ны ноён/
350.Мулхалху /Чингис хааны 1000ны ноён/
351.Их-Нэүрин /Чингис хааны хэвтүүлийг захирагч ноён/
352.Есөнтэй /Зэлмийн хүү/
353.Бүхэдэй /Түгэгийн хүү/
354.Хорхудаг /Чингис хааны Хорчинг захирагч/
355.Лаблах /Чингис хааны Хорчинг захирагч/

X Бүлэг

356.Арслан /Харлагийн хан/
357.Идүүд /Уйгурын хан/
358.Адхираг /Уйгур элч/
359.Дарбай /Уйгур элч/
360.Эди /Хэргисийн ноён/
361.Инал /Хэргисийн ноён/
362.Алдиэр /Хэргисийн ноён/
363.Өлэбэг /Хэргисийн ноён/
364.Иналч /Хутугагийн хүү/
365.Төрэлч /Хутугагийн хүү/
366.Онгууд
367.Дөрбэй
368.Цагаадай /Чингис хааны хүү/
369.Алчидай /Чингис хааны хүү/
370.Хөхөчү буюу Тэв тэнгэр бөө
371.Жибэгэ /Жалайрын иргэн/

XI Бүлэг

372.Хашин /Тангуд хан/
373.Илаху /Тангуд бурхан/
374.Жубхан /Чингис хааны элс/
375.Ухуна /Чингис хааны элч/
376.Аша-хамбу /Сартаул хан/
377.Тогочар /Чингис хааны баатар/
378.Мэлиг /Султан хан/
379.Жалалдин /Султан/
380.Хонхай /Хорчин/
381.Хонтахар /Хорчин/
382.Чормаган /Хорчин/
383.Дөрбуй /Дөрвэд баатар/
384.Ялавач /Сартаул иргэн/
385.Масхуд /Ялавачийн хүү/

XII Бүлэг

386.Гилүгэтэй
387.Бат /Чингис хааны ач/
388.Оготор /Чингис хааны хүү/
389.Мөнх /Чингис хааны ач/
390.Бүри /Чингис хааны хүү/
391.Гүюг /Чингис хааны ач/
392.Олдхар
393.Аргасун
394.Мангай /Өгэдэйн хүү/
395.Хонхордой /Өгөдэй хааны хэвтүүлийн захирагч/
396.Бужиг
397.Ширхан /Өгөдэй хааны хэвтүүлийн захирагч/
398.Элжгэдэй
399.Амал /Өгөдэй хааны захирагч/
400.Чанар /Өгөдэй хааны захирагч/
401.Ялбаг /Өгөдэй хааны захирагч/
402.Хараудар /Өгөдэй хааны захирагч/
403.Тэмүдэр /Өгөдэй хааны захирагч/
404Жэхү /Өгөдэй хааны захирагч/
405.Чанай /Өгөдэй хааны захирагч/
406.Уйгуртай /Өгөдэй хааны захирагч/
407.Арачиан /Өгөдэй хааны захирагч/
408.Тогучар /Өгөдэй хааны захирагч/

Л.Тамир

Read More

О.Дашбалбар

О.Дашбалбар гэдэг нэр Монголын ард түмний сэтгэлд үүрд хоногшин үлджээ.Энэ хүний хэлсэн үг ,бичсэн шүлэг, зурсан зураг бүгд л эх орноо хайрласан элгэн түмнээ хайрласан бүтээлүүд байсан юм.Энэ удаад О.Дашбалбар агсны 10 жилийн өмнө бичсэн нийтлэлүүдийг та бүхэнд хүргэж байна.
.
Азийн цээжинд оршдог, буурал түүхийн өлгий, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн хамгийн баруун захын цэг нь бүдүүвчээр Монгол, Орос, Хятад улсын хилийн уулзварт байгаа Алтай Таван богд уул гэдэг боловч, чухамдаа түүнээс ялимгүй баруун өмнө зүгт 50-иад километрт орших Монгол Алтайн нурууны гадагшаа цүлхийсэн хэсэгт байгаа 3245.6 тоот Мааньт уул юм. Мааньт уул нь хойт өргөрөгийн 48 градус 53 минут, дорнод уртрагийн 87 градус 44 минутад оршино.
* * *
Хамгийн зүүн захын цэг нь Соёлз уул хэмээх боловч чухамдаа Соёлз уулын оройгоос ялимгүй зүүн хойт зүгт 7.1 км-т байгаа Модотой хамрын 1290.0 тоот бөгөөд тэнд босгосон Монгол, Хятадын хилийн 539 дүгээр тэмдэгт юм. Модотой хамар нь хойт өргөрөгийн 46 градус 43 минут, дорнод уртрагийн 119 градус 56 минутад оршдог билээ.
* * *
Хамгийн хойт захын цэг нь Хөвсгөлийн Тэнгис голын эхний Монгол Шарын даваа юм.
Энэ даваан дээр босгосон Монгол-Оросын хилийн 331 дүгээр тэмдэг нь хойт өргөрөгийн 52 градус 09 минут, дорнод уртрагийн 98 градус 58 минутад орших тус орны хамгийн хойт захын цэг билээ.
* * *
Хамгийн өмнөд захын цэг нь Орвог гашууны Бор толгой юм. Энэ толгой дээр Монгол, Хятадын хилийн 258 дугаар тэмдгийг /хойт өргөрөгийн 41 градус 35 минут, дорнод уртрагийн 105 градус 00 минут/ босгожээ.
* * *
Монгол Улсын нийт хилийн эргэн тойрон нь 6161 км, 895 м урт, 1 сая 566 мянга гаруй хавтгай дөрвөлжин километр уулам энэ нутгийг та бид эх орон, газар шороо минь, тусгаар тогтнолын алтан өлгий минь гэж хайрлан хүндэтгэж, хамгаалан амьдарсаар мянга, мянган оныг элээсэн бүлгээ. “Дайсны гутлыг долоож амьдарснаас, нэр төртэй үхсэн нь дээр” гэж үздэг омог бардам овог дээдэс минь бидэнд амь насаараа үлдээж өгсөн Монгол Улсынхаа үндэсний аюулгүй байдлын төлөө төр, ард түмэндээ би улсын Их Хурлын гишүүний хувьд өргөсөн тангараг, үүргийнхээ дагуу хандаж байна.
* * *
-Гадаадынхан юу хүсч байна вэ?
-Газраа түргэн иргэддээ өмчлүүлээсэй гэж…
-Яагаад?
-Ядарсан хүмүүс газраа бидэнд худалдах, өмчлүүлэх, үгүйдээ түрээслүүлэх зам үлдэнэ.
-Монголчууд өөрсдөө юу хүсч байна?
-Газраа түргэн хувьдаа өмчлөх юмсан гэж…
-Яагаад?
-Зарах, үгүйдээ түрээслүүлбэл хэдэн “доллартай” болно.
-Газаргүй болоод иргэд яах вэ?
-Ямар хамаатай юм, өнөөдөр л болж байвал, зуун жил амьдрах биш. “Надаас хойш галав юүлсэн ч хамаагүй” гэж байна.
-Газар бол таны үндсэн хөрөнгө, газраа гадаадынханд барьцаалах, түрээслэх, өмчлүүлэх, худалдах нүгэл үйлдвэл иргэн та “гишгих газаргүй хөл” болно доо...

Read More

Read More

Бүжинлхам бурхан

Бүжинлхам бурхан нь Дээд тэнгэр, доод газар, лус, савдагууд, завсарын дэвжид найман аймаг, буг тэргүүтэн юу л байна, хорлож үйлддэг тэр бүгдийг тоосон товрого болгох билэгдэлтэй.
Бүжинлхам бурханы билэгдэл шинж :

Дүр нь: Цагаан /нисваанисын гэм, хир бүгдийг эс халдаасны шинж билэгдэлтэй/.

Хоёр мутартаа: Хүүхэд барьсан.

Баруун гартаа: Рашаан дүүрэн бумба барьсан эрэгтэй хүүхэдтэй /нялхасыг тэтгэж, өвчин бүгдийг нь амирлуулах, өвчин адаас зайлуулах, тэтгэх тэжээх гэсэн билэгдэлтэй/. Нас, цог учрал, шид бүтээлийг хоцроолгүй аривдуулахын гуу сан болсон бумбыг барьсан.

Зүүн мутартаа: Зэндмэнь эрдэнэ барьсан эмэгтэй хүүхэд суулгасан /эдийн тэнгэр болоод эд эдлэлийн гуу сангийн хурыг буулгахын билэгдэлтэй/.

Баруун сугандаа: Морин хулгана, тулам барьсан байдалтай /бидний юу л хүсэж байна тэр бүгдийн горилыг хангах билэгдэлтэй/

Хоёр хөлний чимэг нь: Төмөр чөдрөөр чимэглэсэн /арга билгийг хослон барилдуулсаны билэгдэлтэй/

Баруун чихэндээ: Алтан арслан дүүлсэн /мам, эм мангас буюу нялхасыг айлгаж цочоодог адууд байдаг. Тэр бүгдийг сүрээр дарахын шинж билэгдэлтэй/

Зүүн чихэндээ: Могойгоор чимсэн /цогнойн дүүлсэн байдалтай, тэр нь уур хилэнг хоцроолгүй хоосон чанарын агаарт арилгах хувийг агуулсан/.

Мөн чихнийхээ хувь хэсэгт: Алтан хонх зүүсэн /бурхан бүгдэд өргөл хүндлэлийг зохиохын шинж агуулгатай/.

Хүйсэндээ: Нар ургасан байдалтай /зовлонгийн далай бүгдийг ширгээх, хатаахын шинж билэгдэлтэй/.

Толгойн оройгоос нь: Саран ургасан байдалтай /нисваанисын гурван хороо, мунхагийн харанхуйг арилгах билэгдэлтэй/.

Мэлмий нь: Бага зэрэг улаандуу эргэлдсэн байдалтай / Энэ бурхан маань амирлангуй бурхан, мөн бага зэргийн хилэнтэй. Энэ дүр байдал нь арван зүгийг болгоож, гурван ертөнцийн амьтан бүгдийг сахин хамгаалж, манаж байх билэгдэлтэй/.

Хоёр хөхнөөс нь: Рашааны сүү үргэлжид буусан байдалтай /бурхан бүгдийг тэжээн тэтгэж амирлуулж байх билэгдэлтэй/.

Бүжинлхам бурханы зүрхэн тарни

Ма Жо Самъяа Жо Рүлү Рүлү
Жо Рүлү Рагмо Машани Завала
Лхамо Яа Дүр Дий Яарүма Занза

Эх сурвалж: www.budda.mn

Read More

монгол улсын тухай товч

Read More

Тал нутгийн ахан дүүс

“Тал нутгийн ахан дүүс” түүхэн дурсгалт хөшөө

“Тал нутгийн ахан дүүс”, Барга, Халх, Буриад, Үзэмчин ахан дүүсийн аж байдлын онцлогийг харуулсан хөшөө босгосон байна. Энэхүү хөшөөг сумын Засаг даргын санаачлагаар барималч н.Гантөмөр, н.Алтансүх нарын зургаар орон нутгийн хөгжлийн сангийн 80.0 сая төгрөгийн хөрөнгөөр“АСБЭ” ХХК гүйцэтгэж, ут хөшөө нь 3 метр өндөртэй, боржин чулуун хөшөө юмаа.

Read More

Цаасан шувууны үлгэр

Цаасан шувууны үлгэр

Гуйж хэлбэл эрэмшинэ.
Ширүүн хэлбэл дордоно.
Үнэн хэлбэл ойшоохгүй болно.
Худал хэлбэл хүндгүй болно.
Олноос зөвшвөл санаагаа үл хэлнэ.
Ганцаар шийдвэл зөрүүд болно.
Ойр суувал явдлаас зайлна.
Хол явбал орхив гэж тунина.
Олон үг хэлбэл чалчаа гэнэ.
Дуугүй суувал ихэмсэг болно.
Хянаж хэлбэл хартай хэмээнэ.
Гэмтэй нь гэмгүйдээ ноцно.
Гэмгүй нь гэмтнийг өмөөрнө.
Эвлэвэл хардана.
Эвдэрвэл гомдоно.
Д. Равжаа...

Read More

БАЛЖАН ХАТAH

БАЛЖАН ХАТУН.

Хори угсаатан анхан ажаћуудаг Байгал шадархи уг нютагаараа таран нүүжэ, урдань хаанай түшэмэл Барга Баатар эсэгынгээ захићан ёћоор, үдэ нара шэглэн нүүжэ яба ябаћаар, саашаа байгаалиин баялигые дахажа, домогто Заян Наваа, Байдан Ёгоо гэдэг Ара Түбэдэй нютагуудта хүрэжэ, тэндэ олон жэлдэ ажаћууха зуураа, үнэржэн үдэжэ байћан гэхэ.
Энэ Заян Наваа, Байдан Ёгоо нютагууд тухай Яруунын Догно нютагта түрэћэн Эгэтын дасанай хамжаанай Дашын Бальжинима гэдэг үбгэнэй болон бусад зоной хэлэћэн угай бэшэгћээ дуулаћанаа Эрдэниин Рыгзен гэжэ хүн иигэжэ хөөрэћэн байна:
– Наян Наваа гэдэг нютаг Түбэд Монгол хоёрой наян дабаатай аад, тэндэ дабаануудћаа наян горхон урдажа, наян жалгаар дамжан, Бада гэдэг голдо ородог байћан гэхэ. Хойто ара таладань үргэлжэ үндэр ууланууд байдаг аад, тэрэ уулын эгээ оройнь Ёгын үндэр гэдэг, юрэ хүнэй оройдонь гаража болохогүй байбашье, зарим бэрхэ ангуушад гараћан байдаг гэжэ хэлсэдэг юм. Заян гэдэгынь ута аад, үргэн гол байха зуураа, олон горходые нэгэдүүлэн, Бадын голдо шудхадаг гэхэ. Энэ нютаг ороной уларил ехэ урин дулаахан, їбэлынь хїйтэн бэшэ, ургаса ногоониинь хүнэй бүћэдэ хүрэмэ, элдэб зүйлэй үзэм, алим, жэмэс болон бусад ургадаг байћан гэхэ. Энэ нютагта хүн зон, айл аймаг гэжэ үгы, зэрлиг ямаад ћүрэгєєрєє бэлшэжэ ябадаг, ан гүрєєл олон, аглаг гоё байгаалитай гэхэ.
Тэндэ суг эм түүжэ, Ёгын үндэрэй арын зүүн гарай турагуудай нэгэ лама иимэ түүхэ хєєрэћэн байна.
Эдэ нютагуудаар эртэ сагта, олон зуугаад жэлэй саана хори угсаатан ажаћуужа байтараа, ямар нэгэн шалтагаанаар зүүн зүг барин нүүћэн юм. Эдэ нютагуудаар ондоо улад зон ћуухаяа ерэбэшье, эндээ ћуужа огто шададаггүй, гэдэргээ бусадаг байћан гэхэ. Энэ орон нютагай сабдаг ехэ хатуу гэжэ гэлсэдэг байћан ха.
Энэ Байдан Ёгоо, Наян Наваада ажаћууха сагтаа хори угсаатан Түбэд ороной түб газар оронтой ойро зэргэ байћан тула хоорондоо ошолсохо, ерэлсэхэ, ябалсаха, Түбэд ороной шажан болон ћургаалые даган абаћан, энэ хори угсаатанда тэдэнь ехэ нүлєє үзүүлћэн, түбэд хэлээр үзэг номой бэшэг үзэжэ эхилћэншье заримашуул байћан, мүн хориинхид өөћэдөөшье Түбэдэй бурхан шажанда ћуража ерээд, отог аймагайнгаа дунда номой ћургаал дэлгэрүүлжэ, бурхан шүтєєн байгуулћан, хурал мүргэл эрхилћэн ушар байћан бололтой. Баћа бага зэргээр Энэдхэгэй, Балбын, Хитад гү, али Чин уласай үзэг, бэшэг, номдонь ћуралсадаг хүнүүд бии болоћон гэжэ байна. Иигэжэ байха үедөө ћайн бэлигтэй хүүүїдынь өөрынь жэнхэни хори хэлэн дээрэ бэшэг зохёожо, эрдэмэй дээжэ олоћоншье тухай домог бии юм. Мүн хойшодоо Монгол орондо зохёогдоћон хуушан монгол гэдэг дээрэћээ доошонь бэшэгдэдэгтэй тон дүтэрхы байћан мэтээр найруулан зохёоћон байгаа гэхэ. Энэ мэтэ ушараар хори угсаатан ном бэшэгтэ ћургаха хара багшатай, зурхайшадтай, єєрын хэлэн дээрэ ябуулха үзэг бэшэгтэй болохо тумаа эгэшэг дуунай хилгааћан хуур, модон жэмбүүр, хулћан лимбэ, арћан хэсэ, хальћан хэнгэрэг гэхэ мэтэ элдэб хүгжэмэй зэмсэгүүдтэй байжа, орон нютагаа, зоноо, адуу малаа магтажа, түүрээн дуулалдадаг байћан гэхэ. Мүн баћа жэл сагай уларилай ћэлгэлтын эхин болон ћүүлдэ ћара наран болон одо мүшэдэй эрьесэћээ байгаалиин жама ёћын байдалћаа дулдыдан, ажабайдалай болон адуућа малайнгаа арьбажахын тула амтан сагаан эдеэнэйнгээ дэлгэрхын тула, амгалан тайбан амидархын тула ногоогоор хушагдаћан гоё ћайхан нютагайнгаа хада уулын эзэдые, ућа нуурайнгаа лусуудые тахижа, тогтомол ехэ найр зугаа, толотомо ћайхан зүжэг наада бүгэдэ отог аймагаараа хэдэг баяр баясхаланта ёћо заншалтай байћан гэхэ. Баћа саашань хэлэхэдэ, зэргэ ажамидаран ћуућан ойрын уладтаяа өөћэдтөө хэрэгтэй эд хэрэгсэлнүүдые ћэльбэн абалсажа, аралжаа наймаа хэдэг байћан гэхэ. Анхан сагћаа тахин мүргэн ябаћан бөө удаганаа, онго тэнгэриие дуудан тахижа байдаг ћэн гэхэ. Баћа энэ хориин угсаатаниие ниитэ дээрэнь ударидаха түүүї ноён гү, али тайшаа зэргэћээ дээшээ бага хаан гэдэг олон үе үргэмжэлэн залгалагдажа ћуућан домог баћа бии юм.
Анхан ажаћуућан Наян Наваа, Байдан Ёгоо гэжэ нютагћаа хори угсаатанай наашаа нүүжэ ерэћэн шалтагааниинь гэхэдэ иимэ.
Нэгэн сагта өөлэд торгуудай хаан түрэ барићан ноён байћан аад, тэрэ ойронь ажаћуућан хори угсаатаниие эрхэ мэдэлдээ абаћан байгаа. Тиин энэ түшэмэлэй ухаатай ћайхан басагые тэрэ өөлэд турагуудай хаан ноён өөрынгөө хатан болгон абахадань, хори угсаатан тэрэ хатанай энжэ бологогдожо үгтэћэн ха. Тэрэ Хориин ноёнћоо хатан болгон абаћан ћамганиинь өөлэд турагуудай хаан ноёной ћамган болоод байхадаа, олон үхибүүдтэй болоћон ха. Тэдэ үхибүүдэйнь дунда нэгэ сэбэр ћайхан үхин байћыень монголой хаашуулай ћүүлшын хаануудай нэгэ Буянта сэсэн хаан хатан болгон абаћан байгаа. Тэрэ сагай заншалай ёћоор, хаан хүнэй үхин хадамай газарта хүргэгдэхэдөө, өөрын энжэ зонтой ерэдэг байћан юм ха. Тиин мүнєєхи өөлэд турагуудай хаан ноён өөрынгөө мэдэл доро байћан хори угсаатаниие басаганайнгаа энжэ болгон үгэбэ. Тиигэжэ хори угсаатан өөлэд турагуудай хаан ноёной захиралтаар тэрэ ћайхан энхэ амгалан ажаћуућан нютагћаа хүргүүлэн тэшхүүлэгдэжэ нүүлгэхэ сагта, Наян Наваа нютагћаа хүдэлжэ, Заяагын голые гаталан, наян дабаагаар дабажа, Байдан голоор уруудан, Ёгын үндэрые дабан гараха зуураа, нютаг ороноо орхин нүүжэ ябаћандаа гуниглан дуулаћаниинь гэбэл:
Наян Наяа Наяа лээ,
Наян Наваа минеэ гө,
Байдан Байдаа Байдаа лээ,
Байдан Ёгоо минеэ гү
Иигэжэ аянгалуулан нютаг оронћоо холодо холодоћоор нүүжэ ерээд, Буянта сэсэн хаанай албатан боложо хамжаћан бэлэй.
Тэрэ Буянта сэсэн хаанай хатан гурбан хүбүү, нэгэ үхиниие түрэћэн аад, тэрэ үхиниинь узуур уг ћайтай тула бага наћанћаа тусгаар ћонор ћайхан шарайтай, хурса оюун ухаатай, хубилха шэдитэй аргатай байћан гэхэ. Нэрэнь Балжан гэдэг ћэн. Тиин тэрэ Буянта сэсэн хаанай хатан хориин угсаатанай зээ басаган болохо байћан аад, энэ хатанай гаргаћан Балжан гэжэ үхиниинь мүн лэ хориин угсаатанай хоёрдохи үеын зээ басаган болодог байба. Тиимэћээ хори угсаатан энэ Балжан зээдээ ехэ дуратай, тэрэнээ анхаран харагалзан ябадаг байћан байна.
Энэ Балжан үхинэй наћа хүсэжэ байхын сагта Хинганай шэлын араар ћуудаг болоо угай Бүүбэй Бэйлэ ноён өөрынгөө тайжа хүбүүн Дай Хун гэдэгтэ гэргэн болгохоор ураг эльгэнэй ёћоор эрижэ ерэхэдэнь, энэ ушарые хоёр талаћаа зүбшөөлдэжэ, тэрэ Дай Хун тайжын гэргэн болгон Балжан хатаниие үгэхэ абаха гэлсэћэн байгаа. Балжан үхиниие Дай Хун тайжын хатан болгон хүргэхэ болоходоо, ехэ хурим түрын түхеэрэлгэ хэжэ байха зуураа, урданай заншалаар хадамда гараћан үхин энжэтэй байдаг тухай Буянта сэсэн хаантан өөр хоорондоо зүбшэхэдөө, ямар нэгэн монгол угсаатаниие энжэ болгон үгэхэ гэлсэбэ. Тиихэдэнь үхин Балжаниинь тэрэ дурадхалынь огто арсажа, өөрын изагуурай, минии нагасанууд болохо, минии эхын энжэ боложо ерэћэн хори угсаатаниие энжэ болгон эрхэ бэшэ абажа ошохоб гэжэ эхэ эсэгэдээ гомдол муулар табићан бэлэй. Иимэ ушар гараћан дээрэћээ тэрэ хаантан дахинаа зүбшэн, эхын энжэ болон ерэћэн хори угсаатаниие Балжан хатанай энжэ болгон үгэхэ гэлсэбэ ха. Тиигэжэ хори угсаатаниие дахинаа хүлгүүлэн нүүлгэжэ, Балжан хатан үхинөө Бүүбэй Бэйлын ордон харшада хүргэжэ, Дай Хун тайжын хатан болгон, айхабтар ехэ түрэ, найр, наада хэћэн байна. Тэдэ энжэ боложо ерэћэн хориин арбан нэгэн отогой угсаатан улад Бүүбэй Бэйлэ ноёной албата болон хамжажа, Хинган уулын ара талаар, Хайлаар хото шадар, Хүлэн нуур оршон тойрон нютагуудаар таран ажаћуућан бэлэй.
Энээнэй урда, Наян Навааћаа анхан нүүхэ сагта хори уладћаа нэгэ хэдэн үсєєхэн тоото зониинь таћаран нүүжэ ябаћан байжа бололтой юм. Юундэб гэхэдэ, энэ хоёр Түбэдэй хоорондо Хойто болон Урда Түбэдэй хоорондо хори хэлэтэй, мал ажалаар нүүжэ ябадаг зонтой урдын сагай мүргэлшэд болон ламанар дайралдадаг байћан байна. Тэдэ Баруун Жуу аяншалан ябаћан зоноор уулзахадаа, ехэ хүндэтэйгєєр угтадаг, аяшарћаниие амаруулан, ехэ ћонирхон ярилдадаг байгаа юм гэлсэдэг ћэн ха. Мүн баћа Хитад газарта хори хэлэтэй, адли шэгтэй зон ажаћуудаг тухай хэлсэдэг байћан байна. Эдэ хори угсаатанай таћардаћан, үлдэћэн зон байгаа ёћотой гэлсэхэ юм.
Тиин Дай Хун тайжын Балжан хатан гэгдэжэ түбхинэн ћууха сагта хори изагууртан энжэ зон боложо байдаг бэлэй. Нэгэ хэдэн сагта ажана түнжэн ћууха үедэнь Бүүбэй Бэйлэ ноёной хатан наћанћаа нүгшэжэ, тэрэ ноён өөрынгөө албатан соогоо нэгэ хархи изагуурта үхиниие ћунгажа гэргэн хатан болгожо абаба ха. Тэрэ хатантаяа ћуужа байха үедэнь, Бүүбэй Бээлын үбгэн наћан болоћон туладань, Дай Хун тайжатай тэрэ залуу хатан инаг амараг болоходонь, Балжан хатан эрэдээ хэлэбэ:
– Ши эхэтэеэ эжэлжэ, наадажа, энхэрэг амараг болохошни юун бэ? -гэжэ хэлээд, тэрээнћээ уламжалан, эхэ бэри хоёр эбгүй болоћон дээрэћээ хоорондоо зохилдохогүй, хэрүүлтэй болоћон байна. Тиин хатан бэри хоёрой атаа жүтөөн, хэрүүл хёмороон түргэдэжэ, Балжан хатан өөрын нүхэрөө үгэдөө оруулан, анхан өөрынгөө абажа ерэћэн энжэ хори угсаата 11 отог зоной ехэнхи хубиие эрхэ дороо хуряажа, Дай Хун тайжатаяа хамта 1613 оной үедэ Бүүбэй Бээлын нютагћаа гаража, хойто зүг шэглэн нүүхэдээ, олон тэргэ тэмээндэ бараа хуряагаа, эд зөөриеэ ашаалжа, адуу малаа албатан зоноороо туулгажа, уда удаћаар Үлирэнгэ гол шадар, Хуандайн тала болон Хүхэльбиин хүбшын захаар таража ћуухадаа, Дай Хун тайжа Балжан хатан хоёр ажаћууха нэгэ ћайн ордон харша тодхон байгуулћан бэлэй.
Иигэжэ түбхинэн ћууха сагтань мүнєєхи хойто эхэ болохо залуу харсас хатаниинь Бүүбэй Бэйлэ ноёндоо:
– Ши хаан хүн аад, албата зондоо, Дай Хун тайжа харсас хүн эмэдээ мэдэгдэхэ болобо гүш? – гэхэдэнь, тэрэ ноён залуу хатанћаа юун болоћон тухай асуухадань, тэрэнь иигэжэ хэлэбэ:
– Шинии хүбүүн Дай Хун тайжые Балжан бэришни үгэдөө оруулжа, албата зон, адуу малтайгаар абажа, хойто зүг шэглэн зугадаад, Үлирэнгэ гол шадар түбхинэн ћуужа байна гэжэ ћураг дуулдана. Энэ болбол шинии хаан түрые түйдхэћэн, албатан зониие бууруулћан, алдар солыеш гутамшаг болгоћон иимэ муу хэрэг үйлэдэжэ байћан тула түргэн сэрэгээ эмхидхэжэ, тэдэнэй хойноћоо эльгээжэ, тэдэниие дайлан бүћэлэн абажа, Дай Хун тайжа Балжан бэри хоёрые албатан зонтойнь наашань тэхэрюулэн асара, – гэжэ ганиран байжа хэлэхэдэнь, Бүүбэй Бэйлэ ноён ћая ойлгон мэдэжэ, хүбүүн, бэридээ уурлан, зуун сэрэг элшэ заража:
– Дай Хун тайжые албата зонтойнь асарагты, Балжан хатан бэриинь баруун хүхэ отолжо алаад, хүхыень хүхэн шэнги газарта орхигты, толгой болоод гар, хүл, мүсыень тэрэшэлэн газарта орхигты, мори эмээлынь мүн мэтэ газарта орхигты, – гэћэн зарлиг буулгажа, тэрэ элшэн сэрэг эльгээбэ.
Тэрэ элшэн сэрэгэй ерэхэдэ, Балжан хатан бэринь уридшалан мэдээд, далан нэгэн хубилгаантай байћан тула, сайбар саћанда хубилжа үзэгдэбэгүй ха. Тэрэ сэрэгынь оложо барижа ядаад, Дай Хун тайжые зарим үсөөхэн албатантайнь абаашажа, Балжан хатан бэрииень оложо ядаћанаа ноёндоо айладхахадань, ноён дахин сэрэг ябуулан, урид хэлэжэ эльгээћэндэл адляар захиран ябуулба. Балжан хатан урда мэтэ уридшалан мэдэжэ, ућанда хубилаад олдонгүй байба. Тиихэдэнь нэхэжэ ерэћэн сэрэг оложо ядажа, ехэтэ зобоходонь, Балжан хатан эндэ тэндэ хоргодон ябаћанаа, бэеэ тушааћуу гэжэ сэдьхээд, нэгэ нуурай захада өөрынгөө харьяата зониие суглуулжа, гэрээд зарлигаа иигэжэ хэлэбэ:
– Эндэ гурбан дүшэ шулуу тодхон, тэрэ шулуунуудтаа тогоо оложо табяад, тэрээн соогоо энэ нуурай ућанћаа хэжэ, гал түүдэбшэ носоожо, ућанай халахада, ая ганга, арса жодоо болон олон янзын анхилга ћайхан ургамалай бодосуудые шэнгээн бусалгагты, – гэбэ ха. Тиин өөрөө хэдэн нүхэдөөрөө нуурай захада ошожо, гар нюураа угаагаад, баруун хүхэнћөө ћүү ћаажа, тэрэнэйнгээ дућалнуудые нуурай ућанда сасан үргэжэ:
– Энэ нуурай ућан аршаан боложо, хүн амитанай, та бүгэдэнэй ундан боложо тућалаг! – гэжэ үреэћэн байгаа. Тэндэћээ гэдэргээ бусажа, тогооной дэргэдэ ерээд, бусалан шанаржаћан ућаар бэеэ арюудхан угаагаад, мүн зон нүхэдтөө угаахыень дурадхаад, өөрынгөө ћайхан хубсаћа үмдэжэ, шэмэг зүүдхэлээ зүүжэ, бэеэ гоёон заћаад, мориндоо тохом дүрөөбшыень табижа, хазаарайнь хүмэлдэргэ шангадхан, эмээлынь хударгалан тохожо зэћээд, өөрөө мордожо, тэрэ шулуун дүшэтэй тогоо тойрон гүйлгэжэ ябахадань, морин гэнтэ нэгэ дүлииень дайраћан дээрэћээ баруун-хойшоо тогооной хэлтыћэндэ, Балжан хатан мориёо татаад, иигэжэ ћүүлшынгээ үреэл үгэ хэлэћэн бэлэй:
– Энэ шулуун тогооной нара шэнгэхэ зүг тээшэ хэлтыћэниинь хадаа таанад минии энжэ – Хориин арбан нэгэн отогтоной ябан ошон анха сагта үбгэ эсэгэнэрэйнгээ нютагжаћан газар ороноор таран үнэржэжэ ћуухынтнай бэлгэ тэмдэг болоно. Тиин хойшодоо таанад болбол уг узуураар ћайн аад, үри хүүгэдээр удаан олон жэл соо арьбажажа, амгалан түгэлдэр ябахынтнай түлөө минии үреэл мүнхэ оршохо болтогой! Мүнөө би элдэб эди шэди хубилгаантай байћан тула, нэхүүл сэрэгтэ барюулангүй, огторгой өөдэ дэгдэхэ гү, али ућанда шэнгэхэ мэтэ элдэб арга шэди гаргаха аргатай байбашье, эхэнэр хүн байћан тула ноён эсэгын зарлиг дабаха ёћогүй дээрэћээ, мүн баћа тэрэ нэхүүл сэрэгшэд оложо ядан, ехэтэ зобожо байћанда, өөрөө бусадта тућалхада аша үрэнь үгүүлэшэгүй ехэ тула өөрыгөө хайрлангүй, бэеэ тушаахаар сэдьхэжэ байнаб. Таанад намайе хүлисэгты! - гэхэдэнь, тэрэнэй албатан, Хориин арбан нэгэн отогой улад ехэтэ гасаланда дарагдажа, Балжан хатан эзэнээ хайрлажа, яаха аргагүй гашуудалта байдалда ороходоо:
– Танай заабари үреэлые хүндэтэйгєєр тогтоожо абаад, энэ ехэ хатуужалта эсэслэлые аймшаг сухарилтагүй табићандатнай ядаран, шаналжа байха зуураа, бидэ, Хориин арбан нэгэн отогой харьяатан зонтнай бүгэдөөрөө энхэрэл ехэтэ эхэ мэтэ ашыетнай мэдэрэн, арюун ћайхан сэдьхэлыетнай зүрхэндөө хадагалан, алдар ехэтэ нэрыетнай ухаандаа мүнхэлэн ябаха болтогойбди! - гэжэ тангариглан хэлэхэдэнь, Балжан хатан:
– Таанадни маша ћайханаар тогтообот! – гэжэ, тиин хахасахын хирэндэ нэхүүл сэрэгүүдэй ерэхэ зуура:
– Таанадни, эндэ байжа болохогїй, эсэргүүсэлтэ хэжэ байнгүй, али болохо зүг шэг барин, холодон хоргодожо тэрьелэгты! Би гансаараа бэеэ тушаахаб! – гэхынь хирэндэ, мориниинь заадан дэбхэржэ, сабшан турьян дугташаха зуурань, хазаарайнгаа жолоо бэхилэн барижа байха үедэ, нэхүүл сэрэгэй холоћоо харагдахынь бараанда, эндэ байћан харьяата уладынь урда хэлэгдэћэн ёћоор, али болохо зүг шэгтэ зугадан тэрьелбэ.
Тэдэ сэрэгшэд гансаараа байћан Балжан хатанда хїрэжэ ерэмсээрээ, шэрүүн хатуугаараа барижа абаад, хэлэшэгүй муухай бүлүүлиг абари ааша гаргахадань, Балжан хатан хэлэбэ:
– Ноён эсэгын зарлиг дабаха ёћо үгы гэлэй. Зарлигай ёћоор боложо ханагты! – гээд, бэеэ үгэхэдэнь, элшэ сэрэг Балжан хатанай баруун хүхыень отолжо алаад, толгойень толгой мэтэ газарта, бусад хүл гарыень, тэрэшэлэн мори эмээлынь хэћэг хэћэгээр орхибо. Толгой орхићон газарынь мүнєє хүрэтэр «Балжан толгойто» нэрэтэй хада байна, бэеыень алаха зуураа, хаяћан нэгэ нуур «Балжанын нуур» гэжэ нэрэтэй байна. Хатанай шэмэгэй ёдоргынь орхићон газар «Ёдорто» гэжэ нэрэтэй болобо, тогооень орхићон газарынь «Тогоото» гэжэ нэрэтэй болобо, морииень нэгэ голдо орхићыень «Хара Морито» болобо, алтан эмээлынь орхићон газар «Алтан Эмээлтэ» гэжэ нэрэтэй болобо. Иигэжэ тэрэ элшэ сэрэг өөрынгөө ноёной захиралтаар үйлэдэжэ, сэдьхэлээ хананги гэдэргээ ехэ баяртай бусаћан гэхэ.
Иимэ гашуудалтай хэрэгэй болоходо, Бүүбэй Бэйлэ ноёной хүбүүн Дай Хун тайжа гэдэг сэдьхэлээ гутажа, Балжан хатаниие зобоожо алуулћан эсэгэдээ гомдол муулар табижа эрхэн, эсэгынгээ түрэ залгамжалан сахихаћаа огто арсаад, баруун зүг барижа ошо ошоћоор, халхын Эрдэниин Жуугай хүреэн ошожо, лама санаартаниие бараалхан, ушар шалтагаанаа айладхан, убашва боложо, бүхэли наћандаа басаг сахин, амидаржа ћуућан байна.
Монголой түүхэ домогууд соо «Балжан хатан» тухай иигэжэ хэлэгдэнэ: «Гурба нуурын аршаан гэжэ байгаа. Зай, энэ гурбан нуурын аршаан хаялда энэ Балжан хатан гэдэг байжа байсан. Тиигээд хойшо гараад ябахадаа тэрүү хойно ошоод, Бальжан хатан юрөөл хэлэжэ, «би одоо хэдэн үри хүүгэдни сайн сайхан ябажа байна, энэ одоо сүнтэй адлихан иимэ сүн сайхан ябахань болтогой!» – гэбэ ха. Тэрэ одо буряадш үндэстэн гэхэдэ, хайшаа юм, халхаш гэхэдэ, хайшаа тиимэ хүүхэн байсан байгаа юумэ? Тэрэ хойшо нютагтаа хүн зоноо абаашажа, баруун хүхэнэйнгөө сү тэрэ Балжан хатанай нуурта дусаасан ушараас тэрэ усан сагаан байдаг гэжэ настайшуул яридаг».
Энэ түүхэ манай Буряадта хэлэгдэдэг түүхэћээ гансал Балжан нуур тухай багахан хэћэг хэлэгдэнэ. Харин дээрэ дурсагдаћан түүхэ соо Балжан хатанай арад зонойнгоо түлєє тэмсэл дурдагданагүй, харин хойшоо нютагаа ошожо ябахадаа, үхибүүдээ үреэгээд, нуурта баруун хүхэнэйнгөө ћү дућааћан болоно бшуу. Тиигэжэ тэрэ нуур сайдамтай, үхибүүдэйнь ћайн ћайхан, үнэр баян ябахыень гэршэлћэн Балжан хатанай нуур болоно. Монголой түүхэшэн Цэдэндоржо Балжан хатаниие буряад гү, али халха монгол угтай хүн гү гэжэ хүсэд илгаруулан хэлэжэ шадахагүй байна. Гадна хори буряадууд оройдоошье дурдагданагүй. Хэнэйшье мэдэћээр, «Балжан хатанай түүхэ»

Read More

Баргын дотор дараах овог (хал)

Баргын дотор дараах овог (хал) багтдаг. Үүнд:

1. Авгашуул, 2. Xүйслэг, 3. Гучид, 4. Хангин, 5. Сээжин, 6. Жоргоон (жорон), 7. Дайртан, 8. Харгана, 9. Еншөөв, 10. Цагаан ураг, 11. ..., 12. Хагшууд, 13. Бодонгууд, 14. Шарайд, 15. Номчин,(нумчин) 16. Хуасай, 17. Хүвгүүд (хувдүүд), 18. Алгуй, 19. Галзууд, 20. Хонтон, 21. Худай, 22. Күйслэг, 23. Халвин, 24. Авхан, 25. Гүжиан, 26. Сээрчин, 27. шинэ Барга, 28. хуучин Барга... зэрэг болно Баргын овгуудаас зонхилох нь Хори Буриадын эцэг (овог) болох бөгөөд бусад нь Хамниган, өвөр Монголын овгууд байна.

Авхан, Авгачуул, Алтчин, Алгуй, Эмгэнүүд, Эсэд, Эрээгэн, Отготон, Оримсуу, Улиад, Урианхан, Үзээн, Номчин, Баатад, Батнай, Бажиндар, Боргил, Булингууд, Бодонгууд, Хайтал, Хангин, Хагчууд, Халбин, Халгин, Хашнууд, Хашигнар, Хадагтай, Хадаасан, Харзал, Харгана, Харнууд, Харанхууд, Хонтон, Хоохир, Хошууд, Хорчид, Худай, Хурлаад, Хуасай, Хөхнүүд, Хүйлгэчин, Хүйцлэг, Хүвтүүд, Хүвтүүл, Хүдхид, Гавшууд, Галзууд, Гочид, Манхилаг, Сахираад, Сартуул, Сээхэр, Сээрчин, Шимшид, Шарайд, Шарнууд, Тавнан, Төмөрчин, Туваачууд, Даартан, Донгойд, Дуулгачин, Цагаан, Цагаан уураг, Цагаан өрөө, Цагаадай, Цээжин, Чивчин, Цоохор, Цоцлог, Занжхан, Жалайр, Зэлхмэг, Жоргоон, Их зон, Еншөөв зэрэг Овог бий.

Read More

Бух ноён

Бух- ноён Монгоhоо ерэhэн түүхтэй. Нэгэ нютагай хаанда Дангина гэхэ гоё басган байгаа. Хаан басагаяа газаашье гаргадаггүй, хүнд харуулдаггүй hэн гэхэ. Нэгэнтэ хаанай гэртээ үгы байхдаа Дангина газаа гарба. Энэ үеэд үнеэгээ hааха саг байгаа. Тэгhэнинь урдаhаань бух гаража ерээд, шаглайж байба. Дангина айгаад гэртээ гүйжэ оробо. Энээнэй hүүлдэ Дангина хүбүүн түрөө. Хаанай зурхай зуруулхаднь тэр бухаhаа хүбүүтэй болоо гээ. Хаан бухые бэдэржэ асаруулаад, хүбүүень эбэртэнь уяад, Түнхэндээ ябуулаа...
Түнхэн рүү орожо ерээд, Далахайда хүрэбэ, Монсогто тийрэжэ амараад хойшоо гараба... Бух- ноён хүбүүгээ эрэ болгожо hамга абхууллаа. Хүбүүниинь юhэн хүбүүдтэй юhэн басгадтай болоо. Нэгэ басганиинь эхэнэр хүнэй албан хад болоhон алдартай. Нэгэ хүбүүниинь Хүхы хангайн эзэн болоо. Зээниинь Улаан Бургаа ноён боложо, Хонгоодор гэжэ нютагай саана Улаан хадада соогоо түбхинөөд, Түнхэн нютагаа Эрхүүгэй можын хилэдэ хаража hуудаг юм. Тэрээндэ Эрхүүгэй хүри- улаан Тула туhалдаг.Дороhоонь муу юумэнэй үгсөө hаань Эрхүүгэй хүри- улаан Тула Улаан Бургаа ноёндоо дуулгажэ, Улаан Бургаа ноён Бух- ноён баабайдаа дуулгадаг, Бух- ноён баабай Шарай ноёндоо дуулгажа муу юумынь дарадаг, албатан зоноо аршалдаг түүхтэй.

Read More

Хүүхдээ монгол ёсоор хүмүүжүүлье!

Хүүхдээ монгол ёсоор хүмүүжүүлье!

“Аяга тавгаа өрж хонуулвал өрөнд орно!” гэж биднийг бага байхад ээж аав минь сургадаг байсан билээ. Ухаант ардын минь эртнээс мөрдөж уламжилж ирсэн энэ мэт хорио цээр нь зүгээр ч нэг мухар сүсэг төдий байсангүй.
Хүүхдээ монгол ёсоор хүмүүжүүлье
Харин хүүхдэд багаас нь “болох”, “болохгүй”-г мэдүүлэх, тэднийг осол гэмтлээс сэргийлэх, хүмүүс болон эд зүйлс, байгальтай зөв харьцахад сургах санаа зорилгыг чамгүй агуулсан байдаг ажээ. Монголчуудын хүүхдээ хүмүүжүүлэхдээ мөрддөг байсан ёс заншлаас энд заримыг дурдлаа.
1. Зан төлөв, харилцаа
• Худал хэлдэггүй
• Хүмүүсийн хооронд хов зөөдөггүй
• Ахмад хүний дээд талд суудаггүй
• Аав, ахынхаа дэргэд завилж суудаггүй
• Хүний өмнүүр орж ярьдаггүй
• Зочны өмнүүр гүйдэггүй
• Хүний юмыг зөвшөөрөлгүй авдаггүй
• Хүний толгой, малгайд хүрдэггүй
• Хүн рүү хуруугаараа зангаж ярьдаггүй
• Ахмад настны мөрөн дээр гараа тавьддаггүй
2. Эмх цэгц
• Аяга, тавгаа өрж хонуулдаггүй (өрөнд орно)
• Цүнхний амыг онгорхой орхидоггүй (гарз гарна)
• Ороо засалгүй орхидоггүй (ажил бүтэхгүй)
• Авдрын тагийг онгорхой орхидоггүй (гарз гарна)
• Халбагаа аягандаа хийж тавьдаггүй (ажил үйл үл бүтнэ)
3. Хооллолт
• Цайгаа дутуу ууж үлдээдэггүй (амны хишгээ үлдээнэ)
• Зогсоогоор цай уудаггүй (ажил бүтдэггүй)
• Хэвтэж хоол иддэггүй (өвчин тусна)
• Буруу харж сууж хоол иддэггүй
• Цагаан будаа асгадаггүй (өрөнд орно)
4. Эрүүл ахуй
• Хуруугаа хөхдөггүй (ээж нь үхнэ)
• Самандаа сэвээ үлдээдэггүй (ажил бүтэхгүй)
• Зуухны үүдэнд хогтой хонодоггүй v • Үснийхээ үзүүрийг амандаа хийдэггүй (эмэгтэй хүн зовно)
• Орой усанд явдаггүй
• Эмэгтэй хүн завилж суудаггүй
• Хөлийнхөө улыг нийлүүлдэггүй (муудалцана)
• Амаараа тургидаггүй (бороо орно)
5. Эд юмстай харьцах
• Босгон дээр гишгэдэггүй (гарз дуудна)
• Хаалга савдаггүй (муу ёр)
• Хаалга алдалдаггүй (олзны үүдийг хаана)
• Тотгоноос зүүгддэггүй
• Хана дөрөөлдөггүй (муу ёр зөгнөнө)
• Багана түшдэггүй (баганы зовлонг үүрнэ)
• Давс асгадаггүй (гай тохиолдоно) • Аягыг хооронд нь харшуулдаггүй (хэрүүл ирнэ) • Ширээн дээр суудаггүй (өрөнд орно)
• Угаасан хувцсаа гадаа хонуулдаггүй (муу юм шүгэлнэ)
• Энгэрээ зуудаггүй (ээж нь үхнэ)
• Малгайгаа буруу харуулж өмсдөггүй (нас барсан хүн дээр ингэж орно)
• Уурган дээгүүр гишгэдэггүй
6. Осол гэмтлээс сэргийлэх
• Хайчны ам ангайлгаж тавьдаггүй (гарз гарна)
• Бороо ороход хаалга голлож суудаггүй (аянганд цохиулна)
• Тулга тойрч гүйж, харайдаггүй
• Харанхуй шөнө, харуй бүрийгээр үс, хумс авдаггүй
• Галаар тоглодоггүй
• Хутга мэсний ирийг дээш нь харуулж тавьдаггүй
• Хайч, хутганы үзүүрийг хүн рүү харуулдаггүй
• Унинаас зүүгддэггүй
• Чихээ төмрөөр ухдаггүй (буян барагдана)
7. Байгальтай харьцах
• Амьтан, хорхой шавж алдаггүй (нүгэл болно)
• Газар шороо хөндөж сүйтгэдэггүй (эзэн савдаг хэлэгнэнэ)
• Усанд өнгөтэй юм /сүү цагаа, цус/ оруулдаггүй (бохирдоно)
• Галд хог, хувцас, хоол, ундны үлдэгдэл хийдэггүй (гал бохирдоно)
• Гал руу сонгины хальс хийдэггүй (малын нүд өвдөнө)
• Булгийн эхэн дээр гэрээ барьдаггүй (лус хэлэгнэнэ)

Read More

ШИНЭ БАРГЫН ТУХАЙ

СҮҮЛЧИЙН ҮЕИЙН ТҮҮХЭН ДОМОГ
ШИНЭ БАРГЫН ТУХАЙ

Энх-Амгалан хааны хоёрдугаар он /1683 он/-ы үед Орос улстай хил хязгаарыг хуваалцан гэрээ бололцоо тогтоосны хоно Амар мужид дайн байлдаан дэгдсэн үест багууд айн цочиж хааш зайлах билээ? хэмээн зөвлөлдөхөд дотор зуураа санаа нийлэхгүй гурван анги болон салж нэг анги нь Манжид дагамой хэмээн урагш нүүн Чичихарийн зүүн этгээдээр өнгөрөн Мөгдөн хотын ойролцоо хүрээд, бас тэндээс баруунш нүүн Цахар нутагт орж хойш бас нүүж халх Цэцэн хан аймгийн Бэйс Ванжилын хошуунд орж захирагджээ. Гагцхүү Бэйс Ванжил нас бага тул захирч чадахгүйд түүний эх Будисонхошууны хэргийг шийтгэж буй авч Барга Чавчиныг захиран чадахын учирт ХАр мөрний жанжинд тушааж, хойш эгүүлэн Чичихарийн зүүн хойд этгээдэд суулгаж буй агаад найралт төвийн аравдугаар он /1732 дугаар он/ -д Хүлэн Буйрын газарт нүүлгэн иржээ. Энэ нь хуучин Барга мөн. Нэг анги нь яс язуур шашин шүтлэгийн холбоогоор Халх монголтойгоо нийлмүй хэмээн баруунш нүүж Цэцэн хан аймгийн Бэйс Жанчивдорж, Бэйл Ванжил, ван Доржаал, засаг Шагдаржавын зэрэг хэдэн хошуунд орж засагуудтай захирагдсаны хойно халх барга ард түмэн харилцан эв найр эвдрэн муудалцсан явдал огт үгүй , гагцхүү засаг тайж нарын эрх сүр их, цааз эрүү хатуу, алыа ховчуур хүнд дээр баргачуудыг доромжлон үзэхүй дор тачьяалдан хорсолцож Дүгэрийн зэрэг найман хүн тэргүүлж Эрдэнэ зуу дахь цэргийн хороонд суугаа зарлигийн сайд Занданд , б идний баргачууд засаг тайж нарын доор туйлын зовлон зүдүүрийг эдэлж тэсхүйеэ бэрх болов. Дуртайгаар Манж найман хошуунд орж хүчин өргөж зүтгэсүгэй хэмээн сөгдөн мэдүүлснийг уламжлан айлтгаж, дээдээс барга нарыг Хүлэн Буйрын газарт үрд жаргаж суутугай хэмээн зөвшөөрсөн зарлигийг олж Найралт төвийн арван хоёрдугаар он /1734 дүгээр он/-д Хүлэн Буйрын газарт нүүн ирэв. Ийнхүү урьд хожид нүүн ирсээр хуучин, шинэ барга хэмээн нэрлэгджээ. Жич халхын нутагт хоцорсон барга олон бий гэдэг.
Нэг анги шууд хойш нүүж Орос улсын захиргаанд орсон нь буриад аймаг. Одоо шинэ барга нарын анхан Хүлэн Буйрын газарт нүүн ирсэн байдал учрыг товч төдий тэмдэглэжээ. Тэр цгийн засаг тайж нарын дарлалаас хаширсан олон баргачууд хэдийгээр Хүлэн Буйрын газарт өнөсөж суух зөвшөөрөлд зарлигийг олсон боловч харьяат засаг нар тавихгүй бодлого гаргаж, улам чанд баримтлан захирхуй дор халх барга нар харилцан өө сэв эрэлцэж морь уралдуулах, бөх барилдуулах, нум харвалцах эрийн гурван мэлзээ хэлэлцэж тогтоогоод морь уралдуулсан өдөр халхын морь түрүүлжээ. Нум сум харвалцсанд мөн халх нар онох, гагцхүү бөх барилдуулах нэгэн зэргийн мэлзээ дутуу ажгуу. Тийнхүү барга нар бөх барилдуулах тухай өчүүхэн ч анхаарах үгүй бардам зантай ахуйд халх нар гайхалдан: Энэ муу барга нар хоёр зэргийн мэлзээгээ автагдаад, гагцхүү бөх барилдахын явдалд бардам зантай агч юу болов хэмээлцэн нэгэн нүд хурц шинжигч хүнд ядуу гуйланчийн эвдэрхий хагархай хувцас өмсөгөж, уут сав бариулж идэх уух юмыг гуйгч болгон, баргын хүрээ хороон дотуур хэсүүлж шинжлүүлэхээр илгээжээ. Тэр шинжээч,баргын хүрээ хороон дотуур бас ч бүх хүнийг шинжвээс төдий л нүдэнд тоогдох хүн үгүй. гагцхүү нэгэн майхны хормой доогуур нэг эм барсын шинжтэй гарын алгыг олж үзжээ. Тэр болвоос баргын нэрт нэгэн бөх охин буй ажгуу. Нэгэн майханд нууж агсан аж. Энэхүү охины бие байдал өндөр бөгөөд бүдүүн,хүч чадал түмэн жингийн хүндийг үүрч чадмой. Ер ертөнцийн хүмүүн түүн лүгээ мөр зэрэгцэж эсэргүүцэх нь бус. Тийнхүү тэр халхын шинжигч эргэж ирээд өөрийг бөхдөө ийн өгүүлрүүн:”Би баргын бөхийг шинжихээр одвоос нүдэнд тоогдох бөх хүн үгүй. Гагцхүү нэгэн эм барсын шинжтэй гарын алгыг олж үзэв. Тэр нь эхнэр хүн байж магадгүй. Чи түүний дотуур өмдийг доош шувталбаас нэгэн янз болмуй за хэмээн захисны даруй халх барга хоёр этгээдээс бөхөө удирдалцан дуудалцажбөхчүүдээ тавиваас баргын бөх нь бие өндөр бөгөөд бүдүүн гуа сайхан, байдал нь идэрхэг чийрэг, арслан барсын байдалтай. Хадхын бөх нь бие бага, хүчин чадал дорой, байдал нь туулай чандага мэт. Тиймээс хоёр бөхчүүд газар тэмцэж, гар булаалдан таших, мушгих, өшиглөх шүүрэх барилцахын ташрамд халхын бөх барга бөхийн дотуур өмдний өмнө захыг шүүрч доош шувтлахуй дор баргын бөх эхнэр хүмүүн тул нууцаа олон хүнд үзүүлэхээс ичингүйрч тэр дороо суусанд халх нар, баргачуудын эхнэр хүнээ барилдуулав хэмээн дайрч хараан зүхсэнд харин барга нар хорсож, хүлцэн хүлээн чадахгүйн харгайгаар таацан жанчилдаж даруй барга нар /Бүрэн/ хан уулын энгэр дээр сэмээр хуралдаж тэр сарын тэр өдрийн шөнийн харанхуйд зэргээр нүүсүгэй хэмээн зөвлөн хэлэлцэж тогтоод болзоот шөнө бархираа зантай тэмээний амыг боож, хуцах зантай нохойны бөгсийг хайрч, хангинадаг, хахиадаг тэрэг бүрийн доор эсгий унгас чихэж, огт чимээ гаргасангүйгээр нэгэн шөнийн дотор цөмөөрөө Хэрлэн голыг дагалдан, шууд халхынхязгаараас гарч одсоныг Бэйс Жанчивдоржий бие сонсоод ихэд занаж,
Тэмээний хурданд тэшүүлсэн үгүй барга
Тэнэг муу санаандаа ургасан үгүй барга хэмээн хараасан байна. барга нар хариуд нь: суусан нутгаасаа нүүдэг үгүй халх нар
Суварга бурхан шүтээнээ хулгайлалцдаг халх нар хэмээн хараасан байжээ. Бэйсийн хатан нь барга нарыг элдэв муу үгээр хараал тавин буруу хандан алцайн зогсож, алан доогуураа шороо цацав хэмээдэг бөгөөд түүний барга нар хрин эхнэр хүн гэгч эхийн дүрэм мөн. Эхээр алцайн зогсожалтан дэлхийн шороог манай хойноос цацсан нь газар шороон шим хишиг хутаг буянаа цөм бидний баргад өгсөн сайн болов хэмээлцсэн үгийг эдүгээ болтол ярилцсаар буй.
Энэ домгийг Элдэнхийн “Барга аймгийн товч түүх” -ээс сонгов.

Read More

Байгаль нуур / Оросын мэдэлд очсон түүх

Байгаль нуур Оросын мэдэлд очсон түүх

Байгаль нуур Оросын мэдэлд очсон түүх
Байгал нуур бол эртний дөрөвдөгч галвын үед үүссэн хагарлаас тогтсон дэлхийд цэнгэг усаараа гайхагддаг нуур юм. Монголын нутаг дэвсгэр дээр тогтнож байсан эртний Хүннү, Сүмбэ, Жужан, Түрэг, Уйгар болон Монголын эзэнт гүрэн бүгд л Байгал нуурыг эрхшээж байжээ. Энэ нь Байгал нуурын зүүн, баруун биеэр илрэх Хүннүгийн үеийн ба тэрнээс хойших төрт улсуудын сурвалжит дээдэс ноёдын булш бунхнаар нотлогддог.

Түүхэн сурвалж бичиг Монголын нууц товчооноос үзвэл Ойрдын Хутгабэхи ноён ба Хорчи ноён зэрэг ноёд Хори түмд иргэнийг оруулан авахаар яваад гэнэдэж олзлогдсон тул Чингэс хаан өөрийн дүү Борохул ноёныг цэрэглэн явуулсанд Борхул ноён ой шугуй газар байлдах ёсны цээрийг зөрчиж нарийн замаар цувран явсан тул гол хүчнээсээ таслагдаж олзлогдон амиа алдсан байдаг. Үүний тул Чингэс хаан хилэгнэн дөрвөдийн Дүрбээ догшин хэмээх жанжинд их цэрэг захируулан Ойн модыг огтлуулан зам гаруулан явуулж Хори түмд иргэнийг ноёрхогч тарган Ботохай хатныг оруулан авснаар Байгал нуур нь Монголын эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг болсон байна.

Үүнээс хойш Байгал нуур нь Монголчуудын эзэмшил харъяаллаас огт гараагүй юм. Байгал нуур нь 1690-ээд оныг хүртэл Халхын Түшээт ханы нутаг байлаа. 15-16-р зууны үеэс Орос улс хүчирхэгжиж Уралыг давж Татарын хаант улсыг мөхөөж Татарын нийслэл Казань хотыг эзлэн харъяаны газар нутагт хяналтаа тогтоож баруун Сибирьт орж ирсэн билээ. Улмаар Орос улс нутгаа дорно зүгт тэлсээр одоогийн Омск, Томск Енисей мөрний адаг руу орж ирсэн юм.

Түүгээр ч зогсохгүй Байгал нуур Амар мөрөн зэргийг сонирхох болжээ. Энэ нь Манж Чин улс, Халхын Түшээт хан, Засагт хан, Сэцэн хан зэрэг хант улсуудын нийтлэг эрх ашгийн хөндөх болжээ. Халхын Түшээт хан Чахундорж санаачлан Манж чин улстай холбоолон Байдраг голын Хүрэн бэлчир гэдэг газар чуулган зохион байгуулсанд Манж Чин улсын эзэн хаан Энх-Амгалан өөрийн төлөөний хүн болох Арнай амбан сайдаа томилон ирүүлж Орос улсын эсрэг холбоо байгуулан зэвсэг ба хүнсээр дэмжсэнд Халхын Түшээт хан Чахундорж Байгал нуур тийш цөмрөн орсон Оросын цэргийн эсрэг цэрэглэн хөдөлжээ.

Улмаар Халхын түшээт хан Чахундорж Оросын цэргийг цохиж алахыг нь алж Омск, Томск хотуудыг өнгөртөл нь хөөж баруун Сибирийн олон жижиг суурин, хотуудыг тонон дээрэмдэж амжилттай дайтаж буцаж ирсэн байна. Үүгээр Орос улсын Байгал нуурыг эзлэх гэсэн анхны оролдлого бүтэлгүй болжээ. Чахундоржийг Орос улстай дайтах зуур Зүүнгарын Галдан бошгот ч зүгээр суусангүй Хөх нуурын Очирт хаантай эвдрэлцэн байсан асуудлаа цэргийн хүчээр шийдвэрлэсэн байв. Удалгүй Засагт хан нас барж хүүхдүүд нь хан ширээг булаацалдахад Шар мэтийн хүмүүсийг Галдан тэтгэж байв.
gald

Түшээт хан өөрийн хүргэн болох Лувсангомборавданг тэтгэн Засагт ханы орыг булаалдаж байжээ. Энэ хямрал дээд цэгтээ хүрч Түшээт хан түрүүлэн цэрэг хөдөлгөж Алтайг давсанд Манжийн хаан их дайныг түрүүлэн өдөөлөө хэмээн буруутгаж цэргээ шилжүүлэхийг зогсоо, чуулган хийж эвээр зохицуулна хэмээжээ. Түшээт хан чуулган хийхийг хүлээх зуур Галдан цэрэглэн Алтайн өврөөр тойрч Хархоринг эзлэн авсан байна. Энэ үед Занабазар буруулан зугтааж Сөнөдийн нутагт очижээ. Түшээт хан Галдантай бага хүчээр тулах төдий байлдаад Занабазарын араас Сөнөдөд нэхэн иржээ.

Энэ хугацаанд Галдан Халхын нутгийг эрхшээж байсан болно. Мөн энэ мөчид Оросын цэрэг Байгал нуурын орчмын газарт цэргийн их хүчээр цөмрөн орж иржээ. Манж чин улс Зүүнгарын Галданг арилгаж халхын нутгийг эргүүлэн авч өгнө хэмээн Түшээт хан болон бусад ноёдод амлан байсан юм.

Манж чин улс Зүүнгарын Галдан Орос улстай холбоотон болвол дийлэхэд нэн бэрх болно гээд, Нэрчү хэмээх газар Орос улстай хэлэлцээр хийжээ. Тус хэлэлцээрийн явцад: Танай Орос улс Зүүнгарын Галданд тусалвал бид Халхтай холбоолон урьдын адил дайлан Уралыг давуулан үлдэн хөөх болно гэсэнд Орос улс ихээр болгоомжлон хүлээн авсан гэдэг. Мөн Манж чин улс: танай Орос улс нь Галданд туслахгүй хэмээвээс наад эзлэн авсан Байгал нуурын орчмын газраа авч болно гэжээ. Орос улс энэ байдлыг хүлээн авч Галданд туслаагүй ба Байгал нуур орчмын газрыг ингэж авсан түүхтэй билээ. Г.Баян

Read More

Барга монголын түүх

Л. Түдэв МУ Хөдөлмөрийн баатар ардын уран зохиолч төрийн соёрхолт соёлын гавьяат зүтгэлтэн ШУ доктор профессор . Баргийн түүх соёлын судалгаа ОУЭШ хуралд тавьсан илтгэл 2011 он
-------------------------------------
Барга монголын түүх
БАРУУН ХОЙНО, ЗҮҮН ӨМНӨДӨД СУУГАА БАРГУУД МИНЬ
... Барга мөртлөө Барга гэдгээ мартсан хүмүүст ч сэхээрэл өгөх бизээ...
-------------------------------------
Барга монголчууд бүх дэлхийн таван тивд сууж байгаа гээд хэлчихвэл үнэмших хүн байхгүй. Барга монголчууд Орос, Буриад, Тува, Казах, Киргиз, Түрэг, Түрэгмэн, Үзбек, Афганистан, Иран, Ирак, Сири, Египет, Энэтхэг, Канад, Америкад сууж байгаа гээд тодруулан хэлээд орхивол итгэхгүй ч гэсэн эргэлзэх хүн энд тэнд бий. БНХАУ-ын бараг гучаад хошуу, аймаг, муж, хотуудад хоёроос доошгүй саяар тоологдох барга монголчууд сууж байгаа гэж ярьвал нэлээд хүн магадгүй хэмээн толгой дохих буй заа. Монгол Улсын 18 аймаг, хотуудад барга монголчууд аж төрдөг гэвэл гадаадын хүн итгэх байх. Харин монголчууд өөрсдөө бол итгэхгүй. Баргууд тийм олон гэж үү хэмээн мөрөө хавчигнуулан гайхах халхууд зөндөө. Барга монгол, буриад монгол, урианхай монгол, халимаг монгол, халх монгол гэхчлэн нэрлэгдэх зургаа долоон хэсэгт хуваагдчихсан монгол буюу монголиод үндэстний хувь заяаг өргөн хүрээнд буюу даяарчлалын хүрээнд авч үзвээс Оросын Баргажингийн тайгаас Хятадын Хөлөнбойрыг хүртэл барга монголчууд, Оросынх болсон Соёны уулсын ар өврөөр урианхай монголчууд буюу тува нар,
Ижил мөрний адаг руу халимаг монголчууд, Төв Азийнхаа зулай дээр халх монголчууд, Хятадын Шинэ хязгаар гэгдсэн Ховог сайрын адаг руу ойрд монголчууд сууж байгаа бөгөөд түүхийн эргүүлгийн эрхшээлээр өөр өөр улсын сүлд дуулалд сүсэглэсээр 21-р зуунтай золгожээ. 
Түүхэн замналыг ойрын хараатай дурангаар ажвал иймэрхүү үзэгдэнэ. Харин нэлээд холын хараа сайтай дурангаар харвал дэлхийн талыг даяаршуулсан Чингис хааны эзэнт их гүрэнд жанжлах алба хааж явсан монголчуудын есөн хөхөлт дайчин туг намирч үзэгдэнэ. Тэрнээс цааш харж чадах онцгой дурангаар ажваас хүн төрөлхтнийг нэгэн гэр бүлд нэгтгэх үзэл санааг анх үүдсэн Хүн гүрний 2200 жилийн тэртээх явдал бүрэг бараг харагдана. Харин Хүн гэдэг үг дэлхийн 100 гаруй хэл түүний дотор гэгээрсэн франц хэлнээ хуманите буюу юманите-хүн төрөлхтөн гээд үлдчихсэн, бүр "Юманите" гэдэг сонин гардаг болчихсон байх ажээ. Тэрнээс цааш харж чадах дуран өнөө хэр сайтар боловсорч чадаагүй байгаа ч хойт туйл мөстөж галав юүлэхийн цагт умраас өмнө рүү шилжин нүүсэн хүн төрөлхтний их нүүдлийн манлайд шүмэр монголчууд, эсгийтэн буюу скифүүд, барга монголчууд явсныг эд мөрийн баримтууд, үг хэл, хөшөө чулунууд гэрчилж буйг анзаарахаас аргагүй цаг иржээ. Хойт туйлын мөсөн дор байгаа Сүмбэр уулаас бууж ирсэн шүмэрүүд, эсгий гэр, модон сөнгөөрөө гайхагдсан скифүүд баруун хойт хязгаарт тархан суусан түүхийг ярилгүйгээр байран нутгаа сахисар үлдсэн барга монголчуудын дээдэс Баргажин нутгаа эзэгнэсээр он цагийн олмыг татсан тухайгаас түүх ярьж эхэлбээс ойр дөт болой.
Дурангаар биш энгийн нүдээр харахад Баргужин аймгийн тэргүүн Баргудай мэргэний охин Баргуин гуагаас ураг модны мөчир салааг хааж мөшгөн ажваас барга монголын элгэн садны хэлхээг тод харж болно. Баргужин гуагаас төрсөн охин Алун гоо нь Добун мэргэний гэргий болсон цагаас нааших түүхийг ажихад тусгай дуран шаардлагагүй буйзаа. Харин найман зуун жилийн дараах өнөө цагийн халх монголчуудад барга хүн гэхээр ямар нэгэн алс холын танилыг ярьж байгаа мэт сэтгэгдэл төрдөг бололтой. Тэгсэн мөртлөө Боргожин гэхээр энүүхэн Төв аймгийнхан мэт ойрхон санагдахаар барахгүй хэн дуртай нь боржигин овогтой гэгдэх санаархалтай нь ажиглагддаг. Гэтэл тэр үгийн эцэг барга гэдэг бол монгол үндэстний эртний сурвалжит аймгийн нэр бөгөөд магадгүй дөрвөд, өөлд, баяд, захчин гэхчлэн ястангуудын нэрнээс ч өмнөх үеийн нэр томъёо байж мэдэх юм. Учир гэвэл барга гэдэг үг зөвхөн хүн зоноор зогсохгүй ой хөвч, уул нуруу, гол мөрний нэр болон мөнхөрчээ. Түүгээр барахгүй их далайн хойт хязгаарт Баргын арал гэдэг нэртэй томоохон арал олтриг буй ажээ. Баруун хойшоогоо алсхан харваас Баргужингийн тайга гэдэг битүү ногоон хөвч ойтой нутаг байх агаад Орос газрын зураг дээр Баргузинская тайга гэж бичигджээ. Баргуудын аж төрсөөр ирсэн энэ нутгийн нэр нь Баргу гэдэг жинхэнэ дуудлагаараа орос хэлнээ үлджээ.
Баргу биш барга биз дээ гэж маргах хүн гарч мэднэ. Гэтэл монгол хуучин бичгээр баргу гэж бичдэг билээ. харин шинэ үсгээр бол барга гэж ярианы хэлэнд дулдуйдсан бичлэгтэй энэ үг хуучин хөшөө чулуу дурсгалд байырку гэж бичигдсэн байх агаад нанхиадын ном сударт баегу гэх дуудлагатай гардаг байна. Харин орос хэлнээ бол Баргузинская котловина, Баргузинская хребет, Баргузин река, Баргузин заповедник гэхчлэн оржээ. Дээр нэр дурдагдсан Баргын гол бол 480 км урт бөгөөд Байгал нуурт цутгадаг. Баргын нуруу 280 км урт, 2840 метр өндөр уулс юм. Баргын төхөм гэдэг бол ес, аравдугаар зууны үеийн нэр. Үүнийг бас Баргын хөндий гэдэг. Баргын хотгор ч гэх нь бий. "Эй Баргузин пошевеливай" гэдэг орос дуу ч бас байдаг. 
Ер нь Баргаар нэрлэгдсэн энэ өргөн уудам нутгийн уугуул эзэд нь барга монголчууд байсаар ирж, өнөө үед Баргын дархалсан газар болсон юм. Баргуудыг буриадаас тусгаарлан бие даасан засаг захиргаатай байлгахыг Оросын засгийн газар бодлого болгосоор ирсэн нь учир жанцантай гэх үндэстэй бөгөөд дээр цагт Хрущев буриад Монголын өөртөө засах улсын нэрнээс Монгол гэдэг үгийг хасуулсан бол сүүлийн үеийн шинэчлэлээр баргужингийн эрх хэмжээ мөн л бүдгэрэв бололтой. Гэвч баргужингийн уугуул ус, суугуул нутаг, барга царай, ёс заншил, хэл яриаг бүрэн өөрчлөх, тэр тусмаа түүхийг шинэчлэх аргагүй болой. Барга бол Хүн гүрний үед хүчирхэг явсан аймаг бөгөөд Засагт ханы хөх харцуул гэдэг шиг баргардуу царайтай хүмүүс байснаар нэршсэн ч байж болохоос гадна Багажин баатарын удмынхан ажээ. Монгол хэлнээ баргах, баргар гэдэг эртний үг байсаар буйн дээр Баргай тоглох гэдэг эртний тоглоом нь баргуудаас гаралтай ч байж болох юм. Энэ нь мөсөн дээр шагаа гулгуулан зугаацдаг басхүү давхарласанг баргай, дан баргай гэсэн хоёр төрөлтэй, өнөө үед бараг мартагдсан тоглоом юм. Мөс гэснээс баруун хойт хязгаарын баргуудын нутаг бол өвөл мөс цас ихтэйгээрээ цуутай газар. Тэгэхээр мөсний баргай тоглох нь өмнийн говьд биш өрнийн баргажин нутагт илүү нөхцөлдсөн гэж болно.
Нөгөөтэйгүүр Хойт мөсөн далайгаас тийм их холдоогүй тогтож үлдсэн хүмүүс бол баргууд. Дэлхийн бөмбөрцгийн тэнхэлгээрээ 23 хэм хазайх аюулд учрахын өмнө хойт туйл одоогийн халуун орноос ч дулаан улиралтай, ногоон диваажин байсан гэдгийг эрдэмтэд аль хэдийнэ нотолчихсоныг харгалзан үзвээс тэрхүү диваажингийн орон аажмаар мөсөөр бүрхэгдэхийн хэрээр оршин суугчид нь урагшлан нүүж Номхон далайн эрэг хүртэл тархсан тухайд Энэтхэгийн эрдэмтэн Бал Гандхаар Тилак "Вед дэх арктик орон", Америкийн эрдэмтэн Уйлъям Уоррен "Хойт туйлд олдсон диваажин" зэрэг номуудад өгүүлсэн зүйл таамаглал биш бодот байдал гэдгийг өнөө үед хүлээн зөвшөөрөхөөс зайлбаргүй тийм баримтууд олдсон билээ. Диваажин хүйтэрч, дэлхийн тэнхлэг хазайсан тэр үеэс мөнөөхөн амгалан жаргалангийн орноос урагшлан аажмаар нүүж Төв Ази, Энэтхэгийн далайн эрэг хүртэл тарсан ястан үндэстний дотор зонхилох хэсэг нь монголоид буюу Монгол гаралтан байсан бөгөөд тэдгээрийн голлох аймагнь баргууд гэж үзэхээс аргагүй тийм үзүүлэлтүүд өнөө хэр судлагчаа хүлээсээр байна.
Хүн гүрний 2200 жилийн ойг тэмдэглээд байгаа өнөө үед тэрхүү хүчирхэг гүрний эх нутаг нь Байгаль далай, Баргужин төхөм болохыг, улмаар Хүн гүрний хүн амын голлох хэсэг нь баргууд байсныг нотлох баримт цөөнгүйг дурдахын ялдамд баргын шүтээний сэнтий Хойт туйлын наад эрэгт, Кузовын ольтрог дахь өндөр байцын оройд үлдсэн нь өнөө хэр суух эзнээ үгүйлсээр байгаа гээд хэлчихмээр санагдав. Энэ тухайд хэдэн жилийн тэртээ бичиж "Дал" сониноор цувруулаад саяхан Бүтээлийн чуулган 32 ботидоо оруулсан "Өнгөрснийг мөрөөдөхүй" гэдэг баримтат сурвалжлагын тууждаа дэлгэрэнгүй өгүүлсэн билээ. Баргуудын дээд эзэн юмуу эсвэл дээ бөөгийн залардаг байсан гэж болмоор тэр сэнтийн ар түшлэгт нь нүдтэй наран тамга сийлээстэй үлджээ. Гэтэл одоо цагийн барга нарын морьдын тамга нь мөн л өнөө нүдтэй наран байгаа нь гайхалтай. Түүгээр ч барахгүй Сэцэн хан аймгийн боржигон сэцэн вангийн хошууныхны адууны тамга нь мөн л нүдтэй наран тамга байсаар иржээ. Бас нэгэн баримт дурдахад баргужин нутгийн урд хязгаарт 1225 оны үед Их Монгол улсын Их сужгай байжээ. Тэнд болсон их баяр ёслолын үеэр Их эзэн Чингис хааны ач хүү Есүнхэ мэргэн 335 алд газарт байгаа байг нум сумаар харваж оноод сур харвалтын дээд амжилт тогтоосон учир Чингис хааны зарлигаар уг амжилтыг хөшөө чулуунаа сийлүүлсэн нь хожим Чингисийн чулууны бичиг гэж алдаршсан юм. Уг хөшөө өдгөө Петербургийн үзмэрийн санд тавигдсан байгаа.
Тэрхүү хөшөө чулуунаа Бух Сужгай гэдэг үг бараг эхэнд нь байгааг удаа дараагийн эрдэмтэд хазгай тайлан уншиж нэг адил дүрстэй О, У үсгийг андуурснаас Бух Сочигой гэдэг газрын нэр болгон андуу тайлсан юм. Гэтэл тэр нь сочигой биш сужгай гэдэг үг бөгөөд морины уяаны нэр юм. Бух гэдэг нь том гэсэн утгыг тээсэн үг тул Их буюу бух сужгай гэдэг морьтон ардын сүсэглэн дээдэлдэг морины уяаны нэр ажээ. Эзэн Чингисийн төрийн их ёслол, наадам хийдэг газар байрлуулсан олон зуун баатар эрсийн хүлэг морьдоо уядаг зэлийг нэрлэсэн тухайд Монгол сэрэг гэдэг товхимолдоо арваад жилийн тэртээ дэлгэрэнгүй бичиж тайлбарласан тул үүгээр үл нуршин өгүүлэхүйд тэр цагийн байтугай одоо ч сур харвалтын дээд амжилт гэгдэх том үзүүлэлтийг мөнхөлсөн Чингис хааны дүү Хасар Богдын хоёрдугаар хүү Есүнхэ мэргэн бол Өвөрмонголын Хөлөнбойр, Их Хянганы баруун бэлээр нутаглаж буй барга нарыг өвөг дээдэстэй холбоотойгоор барахгүй садан төрлийн хэлхээ бүхий түүхэн хүн билээ. Есүнхэ мэргэний эцэг Хасар баатартаа ах Чингис хаан Тэмүүжин нь хувь болгон эзэмшүүлсэн тэр нутагт зонхилох ам бүл нь барга нар байсан бүлгээ. Хасар баатар тэр нутгийг буюу Эзэнт гүрнийхээ зүүн хязгаарыг сахин хамгаалах үйлст бүх насаараа зүтгэж явсаар тэр нутагт Их Хянганы Их ууланд нойрссон хүн юм. Түүний үйл хэргийг нэр төртэй үргэлжлүүлж Чингисээс Хувилай хааныг хүртэл Монголын хэд хэдэн хаадын үед эзэнт төрөө түшилцэж их гавьяа байгуулан урт насалсан бөгөөд Хувилай хаанаас алтан тамга шагнуулж алдаршсан хүн бол Есүнхэ мэргэн ажээ. Барга баатрын хойч үе баргын эрэлхэг дайчин эрсийн үйл хэрэг, зориг цөс, эх оронч үзэл санааг тээгчид хойшдын зуун бүрт нэг биш удаа гарч байлаа.
Эдүгээ зуун жилийнх нь ойг тэмдэглэсэн Монголын үндэсний хувьсгалыг бадраан Монгол Улсынхаа хорол тооныг өргөгчдийн тэргүүн эгнээнд Манлайбаатар хэмээн өргөмжлөгдсөн барга Дамдинсүрэнгийн гавьяа тодхон үсгээр бичигдэн үлдсэн билээ. Монгол угсаатны эртний гаралтай аймгуудын дотор онцлох байр суурьтай асан баргуудын тухайд удам угсаа, түүхэн замналыг нь мөшгөн судлах ажил алгуурлагдсаны улмаас цагаан зай гарч байгааг нөхөх нь төрийн болон эрдэмтдийн анхаарлыг татах учиртай. Харин хэсэг судлаач, эрдэмтэд Барга судлалын холбоог байгуулж Барга судлал сэтгүүл гаргаж цуврал ном хэвлүүлж, сонирхолтой арга хэмжээнүүд зохион байгуулж эхэлсний үр дүнд Барга монголын түүх, Баргын эрх чөлөөний тэмцэл, Манлай баатар Дамдинсүрэн зэрэг бүтээлүүд хэвлэгдэн гарснаар барга судлал суудлаа оллоо гэж үзэж баяр хүргүүштэй байна. Энэ бүхэн барга мөртлөө барга гэдгээ мартсан хүмүүст ч сэхээрэл өгөх бизээ.
Л. Түдэв МУ Хөдөлмөрийн баатар ардын уран зохиолч төрийн соёрхолт соёлын гавьяат зүтгэлтэн ШУ доктор профессор . Баргийн түүх соёлын судалгаа ОУЭШ хуралд тавьсан илтгэл 2011 он

Read More