Баргачуудын тухай архивын зарим мэдээ

---------------------------------------
Баргачуудын тухай архивын зарим мэдээ
---------------------------------------
Баргын Манлайбаатар Жамсрангийн Дамдинсүрэн
1911 оны 12 сарын 29 ны өдөр үндэсээ боддог ихэс түшмэд Богд Жавзандамба /Жибзундамба / ламыг эзэн хаанаар өргөмжилж, тусгаар тогтнолоо дахин тунхагласан даруйдаа олон Монгол туургатнуудыг цуглархыг уриалсан билээ. Нөгөө талаар Монгол туургатны төв болсон тэрхүү төрийг түшиж нэгдэхээ илэрхийлэн олон Монголчууд Богд хаанд ирж нийлсэн буй. Энэхүү хөдөлгөөнд Монголын дорнод хэсэгт оршин суудаг Баргачууд идэвхийлэн оролцсон юм. 
1912 оны 1 сард Баргад бослого гарч Хайлар хотыг чөлөөлсөн байна. Баргын эрх баригч түшмэд хуралдан Богд хаант Монгол улсад нэгдэснээ зарлан Шинэ Баргын Шулуун цагаан хошууны гутгаар сумын занги тогосын отго Жамсрангийн Дамдинсүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид нийслэл Хүрээнд иржээ. 
Ж. Дамдинсүрэн нь Гадаад яамны дэд сайдаар томилогдон ажиллаж Богдын төрд гавьяа байгуулсан тул Манлай баатар цолоор шагнуулаж байжээ. Мөн тэрбээр нутагтаа очин албатаа дагуулан Монгол улсад нүүн ирэхэд Сэцэн хан аймгийн сан бэйс Сансрайдоржийн хошууны нутгийн умард дахь зах Хөвөлзөх зэрэг таван харуулын газрыг олгож Загал уул, Гурван нуураар нутаглуулсан нь Манлай вангийн хошуу болжээ. Нэгэнт Баргачуудын төв бие даасан хошуу байгуулагдсан явдал бусад иргэдийг татах хүч болсон, нөгөөтэйгүүр дагаар ороогүй иргэд самууны хөлд хамрагдан зүдэрсэн тул удаа дараа тус хошуунд дагаар иргэд олширсон билээ. Тэдгээр иргэдийг дагаар орсон асуудлыг тодруулаж болохуйц мэдээг Монгол улсын Үндэсний төв архивын Баргын Манлай вангын хошууны баримтаас тодруулаж болох юм.
Олноо өргөгдсөн Монгол улсын 7 он / 1917 / д шилжин ирж суурьшсан Баргын тухай архивын баримтыг дурдавал : 
Халхын Сэцэн хан аймгийн Манлай вангийн хошуунд Шинээр дагаар орсон Баргачуудын хүсэлтээс:
/Хөлөн Буйрын газрын шинэ шулуун цагаан хошууны дэд зэрэг жинс тогосын отогт Дашнамжил нарын зэрэг олон боолчууд сөгдөж сайд жанжин Манлай баатар чин ван танаа өргөв. Үнэнхүү сэтгэлээн илтгэн гаргаж өргөхийн учир эдүгээ манай уул газар орон Харчин хулгайн самуунд олноороо үйн сарниж зүг бүр нүүцгээсэн нь бидний хэдэн өрхүүд мөн нэгэн адил зугтан нүүж явсаар их өршөөлт сайд жанжин Манлай баатар чин ван таны хошууны нутагт хүрч ирж амьдран тохиносон нь өгүүлэж баршгүй гайхамшигтай ач тус болсон агаад одоо бид нар уул газар орондоо буцах нь огт дур үгүй тул шашин үндсээ эрхэмлэн Богд хааны аврал өршөөлд сүслэн дагаж Манлай баатар чин ванд дуртай үүрд албат болон захирхыг гуйн бичиг өргөв Олноо өргөгдсөний долдугаар он арван сарын шиний долоон .
Мөн өөр нэг өргөх бичигт : 
/ шинэ Барга Хөвөөт шар хошууны тушаалаас байсан түшмэл дэд зэргийн засаг Төрбилэгт эхлэн олон боолчууд сөгдөж сайд жанжин Манлай баатар чин ван танаа өргөв, түмэн үнэнхүү гашуун зовлонд тохиолдсон бид бүхнийг авран нигүүлсэж харьяат хошууны албат болгохыг гуйн мэдүүлхийн учир, манай газрын эрх баригчид болбоос Чин улс мөхсөн тухайд Богд хааны соёлд дагаар орж захирагдсан авч Орос, Хятад, Монголын гэрээ тогтооход тусгаар салж Дундад Иргэн улсын нэгэн муж болж ахуйд дайсан хулгайг арилгамуй хэмээн хэдэн жил болтолоо сүйтгээд уг тогтоосон их хэргийг эвдэж Харчин хулгай лугаа нийлж Чин улсыг дахин мандуулхаар газар орны хот зэргийг эзлэгдүүлсэний дараа харьяат ноён Харчин хулгайд доорд бид нараас үлэмж тооны мөнгө үүний зэрэг татвар авч түгээн өгөх буюу бид бүхнийг сүр хүчээр хураамж агаад мөнхүү дайсан хулгай манай нутагт тус тус сүрэглэн орж хүн алах ба хөрөнгийг дээрэмдэхэд айн цочиж амь ба хөрөнгө малыг хамгаалах арга үгүй болход албаны хүн бидний буу зэвсэгийг булаан авсан хэмээх байтугай харин Төрбилэгт миний бие Харчинаас үйн сарниж тухайд гаргуулах түшмэл Дарамширээр харьяат хамаарсан зангид манай нэгэн хошууны олон бүхүй ядуу зүдүүг оршил үгүй үхэх, амьдрах хамт болон хэмээн олон мэдүүлсэнийг огт хэрэгсэх үгүйгээр үл барам одоо үрээ дагуулсан эхнэр амьдрахыг ирж занги ноёндоо хүрч одоод учрыг гаргаж мэдүүлсэнд чиний амьдрах ба өлбөрөн үхье хэмээн хүсэж явуулсныг үзвэл одоо манай олон асрах нигүүлсэх үгүй дайсны өмнө нүднээ үзсээр орхиж өөрөө зайлан зугтаж явсан тул үүнээс гунин бид бүхэн айн цочиж үйн сарнин нүүж явтал сайд жанжин Манлай баатар чин ван таны сүр алдар гүн өршөөлд хүрч ирээд амьдарсан нь түмэнтэй умартах үгүй бөгөөд манай газар орон хэдүй амар тайван боловч газар орны эрх баригчид болбоос тогтоосон эх хэргийн эвдэх буюу хөдлөх бүр халдан зовох үржин сүйтгэх нь тийм ч элбэрэл журам үгүйн туйлд хүрсэн агаад одоо бидний олон болбоос амьдарсан өршөөлд жанжин ач түгээлийг умартан ийнхүү өршөөл журам үгүй жанжинд дахин захирагдаж осол зовлонд унаж эгнэгт чадах үгүй түмэн үнэн учрыг товчийн төдий гаргаж өршөөл олдовч сайд жанжин Манлай баатар чин ван танаа өргөн мэдүүлсэн гал ослын зовлонд тохиолдсон бид бүхнийг нигүүлсэн өршөөж харьяат хошуунд багтаан авч үүрд албат боол болгон захирч амар тайван аж төрүүлэн хөмүүжүүлэхийг мэдүүлэж батлан өргөв. Улаагчин могой жил есөн сарын хорин таван 1917 он ./ 
Ийнхүү тэдгээр хүсэлт гаргасан иргэд Манлай вангийн хошуунд орох болсон ба эдүгээ Монгол улс Монгол туургатны төв болж ертөнцөд аж төрж буй энэхүү үндэстний бахархал болон оршимуй.
Монгол бичгээс сийрүүлэн бичсэн : Т. Билэгсайхан / Лавлагаа мэдээлэл судалгааны төв /