БАРГА, БУРЯАД ЗОН ТУХАЙ

----------------------------------------
“АЛТАН УРАГАЙ НАГАСАНУУД” БАРГА, БУРЯАД ЗОН ТУХАЙ
----------------------------------------
Зүүн тээһээнь: барга гарбалтай Лхамжав Гомбо - эбээн тэдхэгшэ, архитектор Адьяа - угай бэшэгые бүтээгшэ
Зүүн тээһээнь: барга гарбалтай Лхамжав Гомбо - эбээн тэдхэгшэ, архитектор Адьяа - угай бэшэгые бүтээгшэ

2015 оной зун барга яһатан Буряад орондо сугларжа, өөһэдынгөө наада эмхидхэхэнь гэһэн һонин дуулдаа һэн. “Барга-буряадай угай бэшэгэй” редактор, шэнжэлэгшэ Той Галсан гэгшэтэй хөөрэлдөө дурадханабди.

Буряадай соёлой яаманай мэдээсэлэй түбые хүтэлбэрилэгшэ Жанна Дымчиковагай ажалай таһалга соо ороходом, хана дээрэнь Барга-буряадай угай һарбаалжан үлгөөтэй байба. Тэрээгээрынь юундэ һонирхообши гэхэдэ, хэдэн жэлэй урда тээ Үбэр-Монголой Хүлэн-Буирта ажаһуудаг барга угсаатан тухай дамжуулга бэлдэһэн, Баргажан-Түхэмһөө гарбалтайень, хэлэ яряанайнгаашье талаар олон адлирхуу зүйлнүүдтэй байһыень, гадна заримашуулайнь Хориин 11 эсэгын буряадуудтай адли угтайень мэдэгдээ һэн. Тиигэжэ уг унгияа мүшхэн гэһээ, “баргабди” гэжэ өөрыгөө нэрлэдэг үнөөхи зоншье, мүн буряад бидэшье нэгэл элинсэгүүдтэй байшаһамнай гайхал бэшэ. Харин юундэ мүнөө хүрэтэрөө баргашуул буряад байһанаа юм гү, али буряадууд баргашуулһаа гараһанаа гү зүбшөөдэг, мэдэрдэггүй зон гээшэбибди?

2015 оной зун барга яһатан Буряад орондо сугларжа, өөһэдынгөө наада эмхидхэхэнь гэһэн һонин дуулдаа һэн. Гэхэ зуура “Алтарганада” юундэ хабааданагүй гээшэб, али урилга ошодоггүй юм гү? Юрэдөө, асуудал олон. Тэдээниие шиидхэхэ шадалтай, эрхэтэй хүнүүд шиидхэг лэ гэжэ уряалаад, “Барга-буряадай угай бэшэгэй” редактор, шэнжэлэгшэ Той Галсан гэгшэтэй хөөрэлдөө дурадханабди.

2010 ондо Улаан-Баатарта “Алтарганын” “задарха” үеэр Буряадай соёлой министерствын мэдээсэлэй түбэй захирал Жанна Дымчикова тэрэ хүнтэй уулзажа хөөрэлдэһэн байба. “Улаан-Баатар” дээдэ һургуулиин Монгол шудалалгын хүреэлэнэй мэргэжэлтэн, Буряадай түүхэ шэнжэлэгшэ, 10-аад ном зохёоһон Той Галсан гуай Дорнод аймагай Баян-Уулада түрэһэн намтартай. Харин анханайнгаа гарбалаар Агын Һүдэнтэ нютагай болоно ха. “Профессор Цыбен Жамцаранотой түрэлэй һэльбээтэйбди”, — гээд, өөрөө тэмдэглэнэ.

- Энэ угай бэшэг хэнэй үүсхэлээр бүридхэгдэбэ гээшэб?

- Барга, буряадуудай угай бэшэг Дунда-Гоби аймагай харьяата архитектор Адьяа гэжэ хүн өөрөө һанаашалжа, һэдэжэ хээ. Энэ хадаа “Алтаргана-2010” нааданда буряад, барга зондо бариһан нилээн томо бэлэг болоо бшуу. Монгол Уласай 3-дахи Президент Намбарын Энхбаяр гуай энэ угай бэшэг бэдэрээд, ехэ талархажа, хүлеэжэ абаа һэн. “Нагаса талаараа буряад хүн гээшэб”, — гэжэ үгэ хэлээ. Тэрэ үгэнь Монголой түб хэблэл “Зууны мэдээ” сониндо хэблэгдээ һэн. Энэ угай бэшэгэй редактор боложо, би, гол түлэб, Хориин 11 эсэгын түлөөлэгшэдые, мүн тэдээн сооһоо оруулхаар зонииень энэ бэшэгтэ оруулха талаар үүсхэл гаргаа һэм даа. Жэшээлбэл, шарайд угтанһаа Цыбен Жамцараное XX зуун жэлэй эгээл эрхим “соёмбые гиигүүлэгшэ” гээшэ гэжэ оруулааб. XX зуун жэлэй Монголой түрүү эхэнэр Дарима гуайе (Бата-Мүнхэ даргын һамган) оруулһан байнаб.

- Түүхын хэмжээгээр бодоходо, эдэ зомнай һая ажаһууһан болоно гээшэ ааб даа. Эртэ үеын талаар шэнжэлгэ хэхэдэ, хүшэр байгаа ёһотой.

- Барга, буряад угсаатанай эртэ үень онсо анхарал татана. Тэрээн тухай Адьяа архитектор бэшэхэдээ, Түүрэгэй хаанта уласай ноёрхолой үеын ехэ хаан Куль-Тегинэй бэшэгтэ гарадаг “барга” гэгшэд манай галабай ҮII зуунһаа эхи абана гэжэ тэмдэглэнэ. “Сударай чуулган”, “Нюуса тобшо” мэтын Монголой сурбалжа бэшэгүүдые ашаглажа хэһэн зүйлнүүдшье баһа бии. Чингис хаанһаа урагша Барга хүрэтэр 600 жэлэй туршада болоһон үйлэ хэрэгүүдые нарибшалан шудалха ябадал шэнжэлхы ухаанай урда зайлашагүй байха ёһотой юм. Энээндэ түүхэшэд анхаралаа хандуулна бэзэ...

- Энэ угай бэшэг арад зон хэр зэргэ хүлеэжэ абаба гээшэб?

- Ехэ һонирхоо. Монгол угсаатанай эб нэгэдэлые түүхын талаһаа сурбалжалжа гаргаһан бүтээл болоо. Барга шудалалгын холбоо, Буряад шудалалгын академи мэтын байгууламжанууд хүсөө нэгэдхэжэ бүтээгээл даа. “Алтан урагай нагасанууд” гэжэ нэрэ бидэ өөһэдөө һанажа үгөөбди. Эртэ үеһөө борджигин-монголшуудые үүсхэхэ, тэдээниие дэбшүүлхэ, хүгжөөхэ үйлэ хэрэгтэ Хори 11 эсэгэ, барга угсаатан онсо үүргэ гүйсэдхэһэн гэжэ эндэ гарадаг. Энэ заршамые баримталжа, “Алтан урагай нагасанууд” гэжэ нэрэ хабсаруулаабди.

- Энэ ажал үргэлжэлүүлхэ һанаан байна гү?

- Энээниие үргэлжэлүүлхэ тухай янза бүриин һанамжа ерэжэл байна. Жэшээлбэл, шарайдууд өөһэдынгөө талаар хэе гэнэ. Хүбдүүд зон өөһэдынгөө угай бэшэг иигэжэ хээд, хоймортоо тахижа байя гэлсэнэ. Хоймортоо үлгөөд, хүүгэдэйнгээ ухаа орохо сагһаа хойшо энээниие харуулжа байбал: “Өө, манайхиншни тиимэ хүнһөө гараһан ха юмбибди, 6-дахи үедэнь тэрэ байгаа, 10-дахи үень би байнаб”, — гэхэ мэтэ юумэ мэдэхэ болоно ха юм даа. Нүгөө талаар, заабол тиимэ зондоо адли байха гэжэ оролдохо болоно. “Гэрэйнгээ хойморто залахада зүйтэй!” — гэжэ Намбарын Энхбаярай хэлэхэдэ, би ехэ һайшаажа, дэмжэжэ байгаа һэмби.

- Энэ угай бэшэгтэ дутуу юумэн юун байна бэ?

- Дутуу юумэн гэхэдэ, 11 эсэгын түрүүшүүлые һунгажа, эндээ оруулаадүй байнабди. Саг дутаа. Үшөө тиихэдэ бүри эртын асуудалнуудаар шэнжэлгэ бүрин хэгдээдүй. Чингис хаанһаа урагша үе һайнаар шудалагдаха ёһотой. Энэ шэглэлээр хүдэлжэ байһан хүнүүд биил даа.

- Энэ ажал хэһэн хүн тухай хөөрэжэ үгэгты.

- Адьяа архитекторые би һайн танихагүй байгааб. Гэбэшье мүнөө Эрдэнэт хотодо бурхан багшын асари томо дүрэ бүтээхэ хэрэг ударидажа байна гэжэ мэдэнэб. Минии һанахада, Монголой мэдээжэ архитекторнүүдэй нэгэн. Урдань танихагүй байгаад, энэ угай бэшэгэй редактор болоһоор лэ, танил болообди. Халха-монгол хүн. Дунда-Гоби аймагһаа гарбалтай.

- Теэд халха-монгол аад, яагаад энээгээр һонирхоо гээшэб?

- Алибаа асуудалай һонирхол татаха саг гэжэ байдаг. Тиигэжэ барга, буряад зон тухай Адьяаш бэшэ һаа, ондоо хэн нэгэн заабол энэл сагта хэхэ ёһотой, ушартай байгаал ха. “Нюуса тобшын” хэмжээндэ угай бэшэг толилуулһан, хэблэһэн зон биил даа. Барга, буряад-монголшуудай уг борджигин болотор гүнзэгырүүлжэ хэгдэһээрынь олзуурхажа байнаб.

- Энэ угай бэшэгтэ барга, буряад зоной түрүүшүүлые оруулаадүй байнабди гэжэ хэлэнэт. Хэниие мүнөө нэрлэхэ байнабта?

- XX зуун жэлдэ шэнжэлхы ухаанда аргагүй ехэ нээлтэ хэһэн Шагжа багша гэжэ байгаа. Хүндэ ямбадаа хүртэжэ үрдингүй наһа бараһан. Соёл урлалай һалбарида Монголой арадай зүжэгшэн Дэмбэрэлэй Жаргалсайханиие, улас түрын һалбарида Санжаасүрэнэй Зоригые нэрлэхэ ушартайбди. Мүнөөшье өөһэд өөһэдынгөө һалбарида ажалаа хээд лэ ябадаг бэрхэ, түрүү гэгдэхэ зон биил даа.

- Зай, һайнта даа. Баяр хүргэнэбди. Буян ехэтэ энэ ажалдатнай амжалта хүсэнэбди.

Энэ угай бэшэгэй хэблэгдэһэниинь барга, буряад зоной нэгэдэн нягтарха талаар түрүүшын алхам болобо гэжэ тоолоё. Гэбэшье энэ үйлэ хэрэг үлүү ехээр түргэдүүлэлтэй юм гү, али үгы гү? Энэ асуудалда хурса бодолтой, хурдан ухаатай түрүүшүүлнай өөһэдын харюу үгүүжэг. Харин нэгэл юумэ нэмэлтэй: “эбтэй шаазгай элеэ бариха” гэжэ дэмыдэ хэлэгдээгүй үгэ байхал даа.

P.S. 2012 оной намар Монголһоо гашуудалтай мэдээсэл дуулдаһан байна. Маанадтай уулзажа хөөрэлдэһэн “Улаанбаатар” дээд сургуулиин Монгол судлалын түбэй судлаач-багша Той Галсан аха бурхан болоо гэжэ.

Багшалхынгаа хажууда Той Галсан буряадуудай түүхэдэ хабаатай хэды ехэ ажал хэһэн байна: 1998 ондо “Хорь буриадын домгийн түүхэн үндэс” сэдэбээр хэлэ бэшэгэй ухаанай дэд докторын зэрэг хамгаалаа, “Хорь буриадын домгийн түүхэн үндэс”, “Буриадын шилдэг ерөөл, амрагийн дуу”, “Баавай нар”, “Цагаан морин жил бид хоёр”, “Илиада-д нэвтрэх жим” гээд яруу найрагай, эрдэм шэнжэлгээнэй, судалгаанай 20 гаран ном бэшэжэ олон түмэнэй хүртээл болгооһон эрдэмтэн хүн байһан юм. 2010 ондо Улаанбаатарта үнгэрһэн “Алтарганын” найрай нээлтын баярай сценари баһал Т. Галсан бэшэһэн байха.

Автор: Д. Болотов